230. rocznica Uniwersału połanieckiego (7 maja 1794 r.)

Uniwersał połaniecki (właściwie Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych) – akt prawny wydany przez Tadeusza Kościuszkę 7 maja 1794 roku w okolicach miasta Połaniec.

/ Pisownia oryginalna

RADA NAYWYZSZA NARODOWA

Odebrała od Naywyżſzego Siły Zbroyney Narodowey Naczelnika Uniwerſał Urządzaiący Włościan i ſkuteczną dla nich opiekę Rządową zapewniaiący w Oſnowie naſtępuiącey:

TADEUSZ KO SCIUSZKO

NAYWYZSZY NACZELNIK SIŁY ZBROYNEY NARODOWEY.

DO KOMMISSYI PORZĄDKOWYCH WSZYSTKICH ZIEM I POWIATOW.

Nigdyby Polakom broń Ich Nieprzyiacioł ſtraſzną nie była, gdyby ſami pomiędzy ſobą zgodni znali ſwą ſiłę, całey tey ſiły użyć umieli, nigdyby mówię orężem Polaków pokonać nie można, gdyby chytry nieprzyiaciel przewrotnością, zdradą, i podſtępami, nie niſzczył i chęci i ſpoſobów odporu. Cały ciąg Tyranii Moſkiewſkiey w Polſzcze ieſt dowodem, do iakiego ſtopnia ta przemoc miotała loſem Naſzym, i używaiąc koleią przekupſtwa, zwodniczych przyrzeczeń, podchlebiania przeſądom, głaſkania namiętności, burzenia iednych przeciwko drugim, czernienia u obcych, wſzyſtkiego ſłowem co złość piekielna z chytrością nayprzewrotnieyſzą połączona wymyśleć może.

 W tylokrotnych zdarzeniach, w ktorych Polacy do broni, przeciw niey ſię porywali, możeż ten Rod Rozboynikow liczyć iedno nad niemi prawdziwe zwycięztwo? a przecież zawſze koniec śmiałości Polskiey był ten, że zwyciężony nieprzyiaciel wracał na karki Zwyciężców iarzmo na moment ulżone. Zkąd więc pochodził taki Rzeczy Polſkich obrot? czemu ten Narod ięczał bez ſpoſobu wydobycia ſię? oto ztąd że chytrość Moſkiewſkich Intryg mocnieyſza niż broń, gubiła zawſze Polakow ſamemi Polakami.

 Dzieliły nadto nieſzczęśliwych Polakow mniemania Rządowe i Opinie względem prawideł, na których wolność i organizacya Narodu gruntowanemi bydź miały, a do niewinnney Opinii rożnicy wyſtępny duch miłości właſney i osobiſtych widokow, mieſzał upor, zwłokę i ſkłonność wiązania ſię z Obcemi, a zatym podłego Onym ulegania.

 Czas przyſzedł dopełnieniem miary nieſzczęść i cierpień przyśpieſzony, czas oſtatecznego loſu Polſki Epoka, w którym ieden cel, ieden niewątpliwy i ſprzeczce podpadać nie mogący zamiar, ziednoczyć powinien ſerca i umyſły, i nie zoſtawić od związku ogolnego oddzielonych Polakow, chyba Zdraycow uznanych, lub lękliwych i niepewnych właſnego ſpoſobu myślenia Obywatelow. Powſtanie Narodu teraznieyſze chce Polſzcze wrocić wolność, całość i niepodległość, zoſtawia ſwobodnieyſzemu czaſowi i woli Narodu ſtanowić pod iakim on zechce bydź Rządem. Powod więc rozmaitości Opiniow zawieſzony, a cel Swięty i oczewiſty czyni dzielnie nad ſercami, i zbiera do kupy tych nawet, co ich wielorakie dotąd rożnić mogły przyczyny.

 Czas ten przeto albo raczey iego moment, chwycony bydź ma z naywiękſzą gorliwością. Wywrze nieprzyiaciel całą moc ſwoią, aby przeſzkodzić korzyſtaniu z tey pory, użyie broni, lecz tę mieć można za naymniey niebeſpieczne przemocy Jego narzędzie, naprzeciw kupie ztrwożonych iuż niewolnikow, poſtawmy maſſę potężną ſwobodnych Mieſzkańcow, ktorzy o właſne ſzczęście walcząc, nie mogą chybic zwycięztwa: a to czym nas dotąd pokonywali, to narzędzie gadzin milczkiem gryzących, ten obmierzły Machiawelizmu przemyſł, pokona baczność Naſza, gorliwość poczciwych Obywatelow i groźny miecz Sprawiedliwości, ktory doſięgnie wſzędzie, gdzie ſię zdrada lub przewrotność szkodliwa Narodowi okaże.

 Los tedy Polſki od tego zawiſł, abyśmy ſkruſzyli podwoyną ſiłę nieprzyiacioł Naſzych, to iest: ſiłę oręża i ſiłę intrygi. Winienem przeto podać wiadomości Narodowey że Moſkale ſzukaią ſpoſobow poburzenia Wieyſkiego Ludu, przeciwko Nam, wyſtawuiąc Mu Arbitralność Panow, dawną ich nędzę, i na koniec pomyślnieyſzą przyſzłość za pomocą Moſkiewſką. To mówiąc zachęcaią i przypuſzczaią Lud Wieyſki do wſpolnego Dworow rabunku. Proſtota częſtokroć potrzebą omylona, może wpadać i wpada w ſamey rzeczy w te ſidła, a nawet iuż ieſt doświadczenie, że uwiedzionych czy gwałtem wziętych w mundury ſwoie ubieraią.

 Z żalem to wyznać muſzę iż częſto ſrogie obchodzenie ſię z Ludem, daie mieyſce Moſkalom do powſzechney na cały Narod potwarzy. Odbieram uſtawiczne ſkargi od Zołnierzy i Rekrutow, że żony ich i dzieci nie tylko żadnego oſłodzenia nie maią, ale za to prawie że ſłużą Rzeczypoſpolitey ich Mężowie i Oycowie wyſtawieni ſą na naywiękſze uciążliwości. Takowe poſtępki w wielu Mieyſcach ſą zapewne bez wiedzy i przeciw woli Dziedzicow, lecz w drugich muſzą bydź ſkutkiem złey chęci, lub obcego natchnienia, aby zupełnie zapał do obrony Oyczyzny w ſercach Ludu oſtudzić.

 Ale Ludzkość, ſprawiedliwość i dobro Oyczyzny, wſkazuie Nam łatwe i pewne śrzodki, przez ktore podſtępom złości domowey, lub zagraniczney Intrygi zapobiedz możemy. Rzekniymy że Lud niedopiero zoſtaie pod opiekę Rządu Kraiowego, że uciśniony Człowiek ma gotową ucieczkę do Kommiſſyi Porządkowey ſwego Woiewodztwa, że Ciemiężyciel Prześladowca Obrońcow Kraiu, iako nieprzyiaciel i zdrayca Oyczyzny karany będzie. Spoſob ten z Sprawiedliwością wſpaniałego Narodu zgodny, duſzom tkliwym miły, a oſobiſtemu Intereſſowi lekką tylko koſztuiący Offiarę, przywiąże Lud do ſprawy publiczney, i uchroni go od ſideł nieprzyiacielſkich. Zalecam przeto Kommiſſyom Porządkowym Woiewodztw i Ziem w całym Kraiu, aby naſtępuiące Urządzenie do wſzyſtkich Dziedzicow Poſſeſorow i mieyſce Ich zaſtępuiących Rządcow wydały.

 1mo. Ogłoſi Ludowi iż podług Prawa zoſtaie pod Opieką Rządu Kraiowego.

 2do. Ze Oſoba wſzelkiego Włościanina ieſt wolna, i że mu wolno przenieść ſię gdzie chce, byleby oświadczył Kommiſſyi Porządkowey ſwego Woiewodztwa gdzie ſię przenoſi, i byleby długi winne oraz Podatki Kraiowe opłacił.

 3tio. Ze Lud ma ulżenie w robociznach tak iż ten który robi dni 5. lub 6. w tygodniu ma mieć dwa dni opuſzczone w tygodniu. Ktory robił dni 3. lub 4. w tygodniu, ma mieć opuſzczony dzień ieden, kto robił dni 2 ma mieć opuſzczony dzień ieden. Kto robił w tygodniu dzień ieden, ma teraz robić w dwoch tygodniach dzień ieden. Do tego kto robił Pańſzczyznę po dwoie, maią mu bydź opuſzczone dni po dwoie. Kto robił poiedynczo, maią mu bydź dni opuſzczone poiedynczo. Takowe opuſzczenie trwać będzie przez czas Inſurrekcyi, poki w czaſie Władza Prawodawcza ſtałego w tey mierze urządzenia nie uczyni.

 4to. Zwierzchności mieyſcowe ſtarać ſię będą, aby tych którzy zoſtaią w Woyſku Rzeczypoſpolitey Goſpodarſtwo nie upadało, i żeby Ziemia, która ieſt zrzodłem bogaćtw Naſzych, odłogiem nie leżała, do czego rownie Dwory iako i Gromady przykładać ſię powinny.

 5to. Od tych którzy będą wezwani na Poſpolite Ruſzenie, poki tylko będą zoſtawać pod bronią, Pańſzczyzna przez ten czas nie będzie wyciągana, lecz dopiero rozpocznie ſię od powrotu ich do domu.

 6to. Właſność poſiadanego gruntu z obowiązkami do niego przywiązanemi podług wyżey wyrażoney ulgi, nie może bydź od Dziedzica żadnemu Włościanowi odięta, chybaby ſię wprzod o to przed Dozorcą mieyſcowym rozprawił i dowiodł że Włościanin obowiązkom ſwoim, zadoſyć nie czyni.

 7mo. Któryby Podſtarości, Ekonom lub Kommiſſarz wykroczył przeciw ninieyſzemu Urządzeniu i czyniłby iakie uciążliwości Ludowi, taki ma bydź wzięty, przed Kommiſſyą ſtawiony, i do Sądu Kryminalnego oddany.

 8vo. Gdyby Dziedzice czego ſię nie ſpodziewam, nakazywali lub popełniali podobne uciſki, iako przeciwni celowi Powſtania do odpowiedzi pociągnieni będą.

 9no. Wzaiemnie Lud Wieyſki doznaiąc ſprawiedliwości i dobroci Rządu, powinien gorliwie pozoſtałe dni Pańſzczyzny odbywać, Zwierzchności ſwoiey bydź poſłuſznym, goſpodarſtwa pilnować, role dobrze uprawiać i zaſiewać, a gdy takowa ulga uczyniona ieſt dla Włościan z pobudek ratunku Oyczyzny, i Właściciele przez miłość Oyczyzny chętnie ią przyimuią, przeto Włościanie nie maią ſię wymawiać od naymów potrzebnych Dworom za przyzwoitą zapłatą.

 10mo. Dla łatwieyſzego dopilnowania porządku i zapewnienia ſię o ſkutku tych Zleceń, podzielą Kommiſſye Porządkowe iak ieſt rzeczono w ich Organizacyi Woiewodztwa albo Ziemie lub Powiaty ſwoie na Dozory tak, żeby każdy Dozor tyſiąc a naywięcey tyſiąc dwieście Goſpodarzy Mieſzkańców obeymował. Nadadzą tym Dozorom nazwiſka od głowney Wſi lub Miaſteczka, i w takim zamkną ie okręgu, żeby łatwa Kommunikacya bydź mogła.

 11mo. W każdym Dozorze wyznaczą Dozorcę Człowieka zdatnego i poczciwego, który procz włożonych na ſiebie obowiązków w Organizacyi Kommiſſyi Porządkowych będzie odbierał ſkargi od Ludu w iego uciſkach, i od Dworu, w przypadku niepoſłuſzeńſtwa lub niesforności Ludu, powinnością iego będzie rozſądzać ſpory, a gdyby Strony nie były kontente, do Kommiſſyi Porządkowey ie odſyłać.

 12do. Dobrodzieyſtwo Rządu w ulżeniu Ludowi ciężarów, zachęcić go powinno bardziey ieſzcze do pracy, do rolnictwa, do obrony Oyczyzny. Gdyby więc hultaie iacy na złe używaiąc dobroci i ſprawiedliwości Rządu odwodzili Lud od pracy, buntowali przeciwko Dziedzicom, odmawiali od obrony Oyczyzny, Kommiſſye Porządkowe w ſwoich Woiewodztwach i Powiatach pilnie na to mieć będą oko, i natychmiaſt takowych hultaiów łapać rozkażą, i do Sądu Kryminalnego oddadzą. Nie mniey Kommiſſye Porządkowe czuwać maią nad włoczęgami, którzyby w tym czaſie domy porzucali i po Kraiu włoczyli ſię, wſzyſtkich takowych ludzi chwytać i do Wydziału bezpieczeńſtwa w każdey Kommiſſyi będącego oddawać trzeba, a po zrobionym Examinie gdy ſię tułaczami i próżniakami okażą, do robot publicznych używać.

 13tio. Duchowni naybliżſi Ludu Nauczyciele powinni mu przekładać, iakie ma obowiązki dla Oyczyzny, która ſię prawdziwą Matką względem niego okazuie. Ciż Duchowni oświecać Lud powinni, że pracuiąc pilnie koło roli ſwoiey i Dworſkiey rownie miłą czyni Oyczyźnie Ofiarę, iak ten który ią Orężem od zdzierſtw i rabunków Zołnierſtwa nieprzyiacielſkiego zaſłania, że pełniąc powinność względem Dworów zwłaſzcza tak zfolgowaną przez ninieyſze Urządzenie, nic innego nie czyni, tylko winny dług wypłaca Dziedzicom, od których grunta trzyma.

 14to. Duchowni oboyga Obrządków ninieyſze Urządzenie ogłaſzać będą z Ambon po Kościołach i Cerkwiach ciągle przez Niedziel cztery. Procz tego Kommiſſye Porządkowe z grona ſwego lub z Obywatelów gorliwych o dobro Oyczyzny wyznaczą Oſoby, które obieżdżać będą Gromady po Wſiach i Parafiach, i onym toż Urządzenie głośno czytać z zachęceniem ich aby wdzięczni tak wielkiego dobrodzieyſtwa Rzeczypoſpolitey ſzczerą ochotą w Jey obronie wypłacali ſię. Dan w Obozie pod Połańcem, dnia 7. Maia 1794. Roku.

1. KOSCIUSZKO.                 

(M.P.)     Zgodność z Oryginałem zaświadczam Mięſzewſki

 Kommiſsarz Porząd. Woiew. Krak. pioro trzymaiący.

Zaleca przeto Kommiſſyom Porządkowym wſzyſtkich Ziem i Powiatow, ażeby pomieniony Uniwerſał po wſzyſtkich Wſiach i Parafiach iak nayſpieſzniey ogloſić i do Exekucyi przywiesć ſtarały ſię, i teyże Exekucyi iak nayściśley pilnowały. Dan w Warſzawie Dnia 30 Maia 1794.

                                Podpisano J. W. ZAKRZEWSKI

                                Prez[...][1]

                (M.P.)      

                                To[...][1]

 Uniwerſał Urządzaiący powinności gruntowe Włościan i zapewniaiący dla nich ſkuteczną Opiekę Rządową,[...]