100.rocznica podpisania Traktatu Ryskiego

100 lat temu, 18 marca 1921 r., podpisano Traktat Ryski. Układ kończył trwającą od 1919 r. wojnę polsko-sowiecką, ustanawiał granicę obu państw.  Zarówno wtedy jak i dziś oceny tego traktatu są bardzo rozbieżne. Dla jednych była ( jest) to porażka, dla innych sukces. Jak jest ( było) na prawdę? Długo zapewne nie poznamy ostatecznej odpowiedzi na to pytanie.

 W roku 1918 po 123 latach zaborów i braku suwerenności nareszcie nastąpiło odzyskanie niepodległości przez Polskę. Niestety ta niepodległość dość szybko znalazła się w niebezpieczeństwie powodu napaści sowieckiej Rosji. Dzięki serii zwycięskich bitew  na jesieni 1920 r. wojna polsko-bolszewicka się zakończyła, dlatego też od razu przystąpiono do prac nad przyszłym traktatem pokojowym. Preliminaria podpisano już 12 października, a zawieszenie broni weszło w życie kilka dni później - 18.

/ Sztandary sowieckie zdobyte przez Wojsko Polskie w wojnie z bolszewikami

Jako miejsce prac nad pokojem wybrano Rygę, na neutralnym terytorium Łotwy. Na czele polskiej delegacji, wyłonionej przez sejm oraz Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, stanął Jan Dąbski, a wyraźną większość wśród członków stanowili  politycy prawicy. Stronie sowieckiej przewodniczył dyplomata Adolf Joffe. Należy zauważyć, że w składzie delegacji polskiej funkcjonowały dwa nurty: endecki, mający na celu inkorporację etnicznie obcych, ale możliwych do spolonizowania ziem kresowych i  piłsudczycy, opowiadające się za ideą federacji. Pierwszy nurt okazał się silniejszy. Większość delegacji polskiej stanowili przedstawiciele prawicy, którzy zakładali, że Polska zamiast realizować koncepcję federalizmu powinna włączyć część ziem wschodnich zamieszkałych przez Polaków do swojego terytorium.  Między innymi dlatego ustalono, że trzecia stroną w rokowaniach została Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka, a nie antysowiecka Ukraińska Republika Ludowa. W wyniku kilkumiesięcznych negocjacji w Rydze postanowiono, że Rzeczpospolita Polska uzyska ziemie utracone w wyniku trzeciego i częściowo drugiego zaboru: zachodni Wołyń, Polesie, gubernię grodzieńską i wileńską wraz z Mińszczyzną. Ostatecznie wschodnia granica zbliżona była do linii II rozbioru z 1793 r. Postanowienia traktatu nie dotyczyły tzw. Litwy Środkowej (Wileńszczyzny). Została ona na podstawie przeprowadzonego plebiscytu włączona do Polski w 1922 r. Oprócz traktatu o granicach, w Rydze ustalono również, że Polska otrzyma rekompensatę za wkład ziem polskich w budowanie gospodarki rosyjskiej w okresie rozbiorów, w wysokości 30 milionów rubli w złocie, oraz uzyska zwrot zrabowanych dóbr kultury, m.in. arrasów wawelskich, pomnika księcia Józefa Poniatowskiego autorstwa Bertela Thorvaldsena, widoków Warszawy Canaletta. Mimo, że od tej pory stosunki między oboma państwami się unormowały,  postanowienia traktatowe  (zwłaszcza dotyczące zobowiązań finansowych) nigdy nie zostały zrealizowane. Natomiast stan granic uznany w Rydze przetrwał jedynie  do 17 września 1939 r.  Szczegółowo opisał ten traktat Tadeusz Kmiecik w swoim opracowaniu (1), który ostatecznie podsumował:   " Pokój zawarty w Rydze był pokojem kompromisowym. Ani Polska, ani bolszewicka Rosja nie posiadały dostatecznej siły, by narzucić przeciwnikowi własne warunki. Dla obu państw pokój był koniecznością życiową. Od stabilizacji stosunków politycznych i gospodarczych zależał dalszy byt obu organizujących się państwowości. Rosja sowiecka podpisała traktat ryski wskutek przegranej wojny. Nie oznaczało to jednak wyrzeczenia się przez nią podstawowej strategii bolszewickiej – czasowo odłożonej eksportu rewolucji na zachód Europy. Pomimo podpisania tego dokumentu, sowieci nieustannie zgłaszali nieformalne pretensje, dotyczące prawa przyłączenia ziem Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi do Rzeczypospolitej. I choć prawa mniejszości narodowych miały być wzajemnie przestrzegane, to wśród ludności prowadzona była odpowiednia propaganda bolszewicka. Ogólnie po podpisaniu traktatu ryskiego Rosja sowiecka uznała państwowość polską pod każdym względem. Stosunki między Rzeczpospolitą Polską a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad pozostały jednak pełne nieufności i wzajemnych podejrzeń. Obydwa państwa zobowiązały się do nieingerowania w wewnętrzne sprawy drugiej strony. Zobowiązana te były systematycznie łamane przez stronę sowiecką. Traktat ryski zakończył etap walk o wschodnie granice, nie oznaczało to jednak trwałego pokoju i usunięcia niebezpieczeństwa nowych konfliktów". (...) "Traktat ryski stanowić miał – obok traktatu wersalskiego – podstawę bezpieczeństwa Polski w okresie międzywojennym. System wersalsko-ryski miał zabezpieczyć Europę przed powrotem do agresywnej polityki Niemiec i Rosji. Było jednak kwestią czasu, kiedy oba te państwa odzyskają dawną potęgę, gdyż obydwa politykę swą podporządkowały potrzebom ekspansji. Doprowadziło to do kolejnej wojny światowej". Nim jednak do niej doszło szczególnym represjom w ZSRS podlegała ludność polska, która po pokoju ryskim pozostała na Kresach Dalszych – terenach sowieckiej Ukrainy i Białorusi. Oblicza się, że w ZSRS mieszkało do 1,5 mln Polaków. Po przegranej wojnie z Polską władze bolszewickie postrzegały ich jako wrogów. Wielki Terror, rozpętany w Związku Sowieckim w latach trzydziestych ubiegłego wieku, pochłonął miliony ofiar na długo przed wybuchem II wojny światowej. Szczególnie bezwzględne represje dotknęły naszych rodaków.  W latach 1936–1938 dokonano dwóch wielkich operacji przeciwko ludności polskiej. Najpierw, w roku 1936, deportowano ponad 100 tys. Polaków z Wołynia, głównie do Kazachstanu. Wielu z nich nie dotarło na kazachskie stepy albo zmarło tam na skutek ciężkich warunków lub chorób. W latach 1937–1938 przeprowadzono tzw. operację polską o charakterze już ludobójstwa, w której za samo pochodzenie, bycie Polakiem, rozstrzelano ponad 111 tys. ludzi. W sposób metodyczny wyłapywano i mordowano ludzi za samo polskie brzmienie nazwiska. Władze sowieckie uznały, że wszyscy Polacy są niebezpieczni dla Kraju Rad, że z racji samego pochodzenia zaliczają się do stronników wrogiej Polski, a przez to są lub mogą być szpiegami, dywersantami, sabotażystami politycznymi. W ciągu półtora roku – w czasie pokoju – wymordowano prawie dziesięć razy więcej Polaków niż później w trakcie wojny w Zbrodni Katyńskiej. „Operacja polska” była więc jedną z pierwszych zbrodni ludobójstwa dokonanych przez sowiecki komunizm. Została ujawniona dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych przez rosyjskiego historyka Mikołaja Iwanowa i Stowarzyszenie „Memoriał”, ale nie doczekała się wtedy należytego rozpoznania i upowszechnienia przez polskich polityków i historyków. Dopiero w ostatnich latach została bliżej zbadana i opisana. Instytut Pamięci Narodowej prezentuje obecnie tekę edukacyjną „Operacja polska” NKWD 1937–1938 – zbiór poglądowych materiałów edukacyjnych i dokumentów, przeznaczonych głównie dla szkół. W tym samym czasie Stalin nakazał likwidację Komunistycznej Partii Polski i eksterminację jej kadr jako – jak to ujmowano – elementu niepewnego, podatnego na szpiegostwo, co było wtedy jednym z najbardziej śmiercionośnych podejrzeń. Jeśli doliczyć do tego inne represje w ramach Wielkiego Terroru, liczba polskich ofiar sięga ok. 200 tys. W świetle tego trudno powiedzieć, że warunki pokoju ryskiego były znaczącym osiągnięciem strony polskiej. Warto też zauważyć, że  Alianci z okresu II wojny światowej przestali liczyć się ze stanowiskiem rządu polskiego w sprawach Traktatu Ryskiego już w 1943 roku, po rozmowach w Teheranie przypieczętowanych Konferencją Jałtańską w 1945 roku. Komuniści w powojennej Polsce, zawierając ze Stalinem umowę o granicy z ZSRR, o Traktacie Ryskim nawet nie wspomnieli. Przystali na sowiecki dyktat odnośnie tzw. Linii Curzona, która i tak nie odpowiadała ani swemu pierwowzorowi, ani – co charakterystyczne – linii uzgodnionej przez tzw. PKWN z rządem sowieckim. Jest to najbardziej widoczne na odcinku grodzieńskim, gdzie ową „Linię” odsunięto kilkanaście kilometrów od wydawałoby się niekwestionowanego jej biegu wzdłuż lewego brzegu Niemna. Na podsumowanie  tego szkicu należy powiedzieć, że traktat ryski pomimo licznych niedoskonałości otworzył nowy etap w stosunkach polsko-sowieckich i przede wszystkim dał czas Polsce na odbudowę  zniszczonego państwa. A i wojsko polskie było już również zbyt zmęczone, by kontynuować walkę z Sowietami, a większość społeczeństwa była przeciwna kontynuowaniu wojny.

/ Podpisanie Traktatu Ryskiego 18 marca 1921 r.

Pisząc p/w szkic  korzystałem z materiałów :

1) Traktat Ryski-  https://muzhp.pl/pl/e/1654/traktat-ryski

2) Tadeusz Kmiecik (Toruń) TRAKTAT RYSKI I JEGO KONSEKWENCJE 1919-1923 (  Studia z dziejów wojskowości t. III, 2014 PL ISSN 2299-3916 )

3) Polacy i Wielki Terror we wspomnieniach i dokumentach - https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/zbrodnie-sowieckie/72309,Polacy-i-Wielki-Terror-we-wspomnieniach-i-dokumentach.html

4) Czym był Traktat Ryski? - https://kresy24.pl/czym-byl-traktat-ryski/