Kresowy gigant nauki na Sybirze

Jan Stanisław Franciszek Czerski urodził się 5 maja 1845 roku w rodzinie ziemiańskiej, w majątku Swołna (powiat drysieński guberni witebskiej). Ojciec Dominik zmarł przedwcześnie, Jana wychowywała matka. Naukę rozpoczął w wileńskim gimnazjum, ale w trzeciej klasie przeniósł  się do Instytutu Szlacheckiego. Niestety nie ukończył go,  z częścią młodzieży swojej szkoły wstąpił w lutym 1863 r. do oddziału partyzanckiego, w lasach guberni witebskiej, biorąc tym samym udział w powstaniu styczniowym. Podczas  potyczki z wojskami rosyjskimi w końcu kwietnia, oddział został rozbity, a Czerski trafił do niewoli. Jak większość powstańców styczniowych został zesłany na Syberię.

 Jako młody człowiek trafił do 5 batalionu armii carskiej w Omsku. Dzięki pomocy miejscowej Polonii i namową inżyniera Marczewskiego założył wraz z kolegami kółko samokształceniowe. Młodym zesłańcem zajął się także późniejszy uczony - samouk, Kozak Potanin. Ludzie ci dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które ten dokładnie studiował. Lokalne władze pozwoliły mu  na badania geologiczne i paleontologiczne w rejonie Omska. Podczas ćwiczeń terenowych młody żołnierz zebrał wiele okazów, z których w bardzo trudnych warunkach sporządzał preparaty anatomiczne. Pierwszą rozprawę naukową przesłał w 1867 roku do Towarzystwa Przyrodniczego w Moskwie, jednak ponieważ było to dzieło zesłańca, nie tylko zaniechano jej wydania, ale  zerwano wszelkie kontakty z autorem.

W 1869 roku z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony ze służby wojskowej, ale jego starania o powrót do kraju okazały się bezskuteczne. Przez dwa lata pozostawał w Omsku, utrzymując się z korepetycji. Wreszcie jednak pod  koniec 1870 roku władze zezwoliły mu na przenosiny do Irkucka, gdzie spotkał Aleksandra Czekanowskiego, także zesłańca. Czekanowski, już znany badacz Syberii (Zabajkala i jeziora Bajkał), ułatwił mu odbycie studiów w zakresie geologii i paleontologii. Natomiast dzięki pomocy Benedykta Dybowskiego został bibliotekarzem Syberyjskiego Oddziału Cesarsko – Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz kustoszem i konserwatorem zbiorów przyrodniczych. Po zapoznaniu się z literaturą geologiczną i zbiorami towarzystwa rozpoczął samodzielne prace badawcze. W 1872 roku ogłosił drukiem zarys budowy geologicznej okolic Omska. Od tego czasu w wydawnictwach Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a następnie Cesarskiej Akademii Nauk drukowano jego prace. Na zlecenie towarzystwa kontynuował badania geologiczne Aleksandra Czekanowskiego w guberni irkuckiej. W latach 1873-76 badał Sajany - syberyjskie pasmo górskie. Najważniejsze w jego działalności było zbadanie pod względem budowy geologicznej całego wybrzeża jeziora Bajkał.

Jednocześnie zbierał okazy minerałów i fauny kopalnej. Opracował mapę geologiczną wybrzeży Bajkału, za którą otrzymał nagrodę w Bolonii. W latach 1877-1881, w czasie czterech wypraw naukowych zbadał dolinę rzeki Selengi i napisał pracę o Bajkale, wyjaśniając genezę jeziora i przedstawiając budowę geologiczną wschodniej Syberii. Za tę pracę otrzymał złoty medal Rosyjskiej Akademii Nauk. W latach 1882-1883 prowadził prace w dolinie Katungi. Dotyczyły one młodszych formacji oraz opracowań szczątków człowieka.. Z powodu niezbyt dobrych relacji z władzami oddziału towarzystwa geograficznego w Irkucku, zmuszony był do opuszczenia dotychczas zajmowanej posady w muzeum. By zdobyć środki utrzymania, podjął pracę w sklepie prowadzonym przez Polaka, a dzięki pomocy innego rodaka, J. Zawiszy, przeniósł się do Petersburga w 1885 roku  na zaproszenie rosyjskiej Akademii Nauk. W Petersburgu pracował przez pięć lat w Muzeum Mineralogicznym Cesarskiej Akademii Nauk,  gdzie opracował i wydał słynną osteologię ssaków czwartorzędowych, zebranych w czasie wyprawy na Wyspy Nowosyberyjskie (1885-1886), w której opisał 2500 kości. Dzieło to przez wielu uczonych jest uważane za klasyczne. Tu też przygotował do druku "Dziennik podróży" A. Czekanowskiego. Na polecenie Akademii Nauk opracował faunę kopalną ssaków syberyjskich, Czerski oparł się przy tym na ogromnym materiale porównawczym, zebranym ze wszystkich muzeów Petersburga i innych ognisk naukowych Rosji. Monografia ta wyszła w "Zapiskach Akademii Petersburskiej" w 1891 roku. W 1891 roku wziął udział w  ekspedycji w dorzecze Kołymy, Jany i Indygirki.  Mimo złego stanu zdrowia i szczupłych środków Czerski podjął się tego ryzykownego przedsięwzięcia. Latem 1891 roku, wraz z żoną i dwunastoletnim synem, przebył konno trudny szlak z Jakucka do Wierchniekołymska, pokonując łańcuch Gór Wierchojańskich, dolinę górnej Indygirki, pasma Ułachan Czystaj i Tomus Chaja. W górach nazwanych potem Górami Czerskiego trafił na niezbadany obszar. Spędził tam dłuższy czas (od sierpnia 1891 do maja 1892 roku), w trudnych zimowych warunkach, w maleńkim domku z oknami oszklonymi szybami z lodu. Posyłał do Petersburga różne informacje, między innymi o życiu tubylców. Wiosną znacznie podupadł na zdrowiu – gorączkowo pisał sprawozdania i instrukcje co do dalszych badań. 31 maja 1892 roku, gdy Kołyma stała się spławna, ruszył w dół jej nurtu. Obserwacje prowadził z krzesła ustawionego na dziobie statku. 25 czerwca 1892 roku, poniżej Średniego Kołymska, Czerski dostał silnego krwotoku. Statek, dobił do brzegu u ujścia rzeki Prorwy. Tam  zmarł Jan Stanisław Franciszek Czerski. Pochowano go około trzydziestu kilometrów niżej, przy ujściu rzeki Omołon. Upamiętniają go na Syberii Szczyt Czerskiego w Górach Chamar – Daban nad Bajkałem oraz dwa pasma górskie (Góry Czerskiego): jedno w Jakucji, drugie w Kraju Zabajkalskim oraz Przełęcz Czerskiego i Kamień Czerskiego koło Listwianki nad  Bajkałem. Jego nazwisko zostało umieszczone w nazwach trzech gatunków zwierząt kopalnych z rejonu Syberii. W ramach uznania dla pracy Czerskiego Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne powołało go w poczet członków i trzykrotnie nagrodziło medalem, w 1876, 1878 i 1886 roku.