/ Halina Zalewska przeżyła rzeź wołyńską jako małe dziecko. Trauma po tej masakrze towarzyszy jej do dzisiaj / Foto: WOJTEK MAŚLANKA/NOWY DZIENNIK

Halina Zalewska (z domu Niedziela), która jako ośmioletnie dziecko przeżyła rzeź wołyńską. Byłam dzieckiem, miałam starszą siostrę Mieczysławę, która zmarła, i młodszego brata Tadeusza. Nasi dziadkowie, czyli rodzice mojego ojca, mieszkali na wsi Łukówka, niedaleko Kowla, a my w kolonii o tej samej nazwie. Dzieliły nas tylko tory kolejowe. Tak więc mieszkaliśmy bardzo blisko i często ich odwiedzałam. Wówczas nasze życie upływało spokojnie i wesoło.

Po jakimś czasie rodzice zaczęli coraz częściej mówić o tym, że Ukraińcy napadają na różne wsie. Słuchałam tych opowieści, ale jako dziecko zbytnio się nimi nie przejmowałam. Byłam kiedyś z tatusiem w pewnej wiosce, której nazwy niestety nie pamiętam. Mieszkało tam około 300 rodzin. W pewnym momencie, gdzieś pomiędzy 3 i 4 po południu, pojawiła się kobieta, która krzyczała, że na wieś napadli Ukraińcy i mordują ludzi. Ojciec szybko zabrał mnie na wóz i zaczął uciekać. Gdy zauważył, że goni go część tej bandy, odciął postronki, chwycił mnie mocno i wskoczył na konia. W ten sposób udało nam się uciec. Tam wymordowano bardzo dużo ludzi, którzy nie mieli się gdzie schować ani uciec, ponieważ było jasno i wszystko było widać. Wówczas już poważnie zaczęliśmy się obawiać, a tatuś coraz częściej myślał o wyjeździe. Jednak trudno mu było się rozstać z całym dorobkiem, ponieważ miał duże gospodarstwo i zajmował się biciem (tłoczeniem) oleju. Gdy miałam już ok. 11-12 lat, zapytałam go, dlaczego wtedy nie zdecydował się na ucieczkę z Wołynia. Odpowiedział mi: „Dziecko, tak ci się wydaje, że można było zostawić to wszystko i wyjechać…”. No i tak zostawił… wszystko…Tatuś (Ludwik Niedziela) pochodził z Wielowsi koło Sandomierza, a mama (Zofia Herchel) z Brnia koło Mielca. Nie wiem dokładnie, jak to się stało, że rodzice mojego ojca zdecydowali się na osiedlenie w Łukówce, ale dziadek (Leon Niedziela) po powrocie z Ameryki chciał mieć dużo ziemi i kupił ją na Wołyniu. Wyjechał tam, mimo że w Wielowsi mieli dwa domy, stary i nowy. Ten drugi sprzedał swojej kuzynce i osiedlił się w Łukówce. Również moja babcia ze stromy mamy, jako wdowa z siedmiorgiem dzieci, mając duży spadek po dziadku – który też wrócił z Ameryki – wyjechała na Wołyń i kupiła trochę ziemi. Wszyscy mieszkali blisko siebie i w ten sposób mój tatuś poznał moją mamę. Tam też wzięli ślub i zamieszkali. Moja rodzina miała dosyć skomplikowane pochodzenie. Mój pradziadek ze strony ojca ożenił się z Żydówką, która – jak opowiadał mój tatuś – była bardzo ładną kobietą. Z kolei prapradziadek był Rumunem. Natomiast moja mama była rodowitą Polką, mimo że miała niemieckie nazwisko Herchel.

Z  okresu okupacji  pamiętam tylko jak Niemcy do nas przyjechali i przywieźli ziarna rzepaku, żeby ojciec im wybił olej dla wojska. Zrobił to. Z kolei wujek Janek miał piekarnię, która piekła dla nich chleb. W związku z tym w naszym rejonie było dobrze i spokojnie, bo Ukraińcy zaczęli się trochę bać Niemców. Jednak po jakimś czasie mordowali dalej, i to coraz bliżej naszej miejscowości. Nie pamiętam dokładnie, kiedy to było, ale na pewno już po wybuchu wojny. Dzień przed napadem odwiedził ojca Archip, taki bogaty Ukrainiec, który mieszkał obok nas, i wypytywał go o wiele spraw. Namawiał go także do picia wódki. Myślę, że on kierował tymi napadami, zresztą tatuś też tak uważał. Wcześniej jednak Archip ostrzegał nas przed atakami, a nawet udzielił nam schronienia. Było to wtedy, gdy pojawiły się pierwsze napady na Polaków w naszej okolicy. Wówczas powiedział do mojego ojca: „Ludwik, uciekaj, bo cię zabiją, ponieważ szykują się na was”. Tatuś odpowiedział mu: „A co ja im zrobiłem? Daję im robotę, daję im jedzenie, więc czego mogą ode mnie chcieć?”. I nie miał zamiaru wyjeżdżać z Łukówki. Pewnego dnia Archip przybiegł do nas i powiedział, żebyśmy się schronili u niego, ponieważ Ukraińcy atakują naszą kolonię. Tak więc pobiegliśmy przez pola ze zbożem, a on nas ukrył w bunkrze, który miał pod stodołą. Gdy pojawili się u niego ludzie z band ukraińskich, to zaczęli wbijać widły w słomę i siano w stodole. W ten sposób sprawdzali, czy kogoś nie ma pod spodem. Na szczęście my byliśmy w bunkrze. Chyba Pan Bóg nas wtedy ochronił i chciał, żebyśmy żyli. Po tej akcji Archip powiedział do ojca: „Teraz was przechowałem, ale więcej już nie będę mógł”. Dlatego później tatuś był przezorny i gdy zebrał zboże z pola, to zbudował ogromny stóg i w środku zrobił dziuplę, do której w nocy chodziliśmy spać. Wówczas było bardzo niebezpiecznie, ponieważ Ukraińcy mordowali już w naszej okolicy. To było mniej więcej rok po tym, jak schroniliśmy się u Archipa. Gdy wchodziliśmy do naszej dziupli, ojciec siadał przy snopku zasłaniającym wejście i nasłuchiwał. Pewnego razu około 12 lub 1 w nocy usłyszał krzyki i jęki u sąsiadów. Sąsiedzi mieli sześcioro dzieci. Wszyscy zostali zamordowani. Ojciec wychylił się na chwilę zza stogu, by zasłonić snopkiem wejście. Zauważył go wtedy jeden z Ukraińców, który krzyknął po rosyjsku: „Gdzie!” i pobiegł za nim. Mama to usłyszała i powiedziała do mnie, że mam uciekać. Wzięła mojego brata i również zaczęła uciekać. Znów usłyszeliśmy tylko: „Gdzie, do cholery” i Ukrainiec rozciął mamie głowę i twarz. Gdy upadła na ziemię, on myślał, że ją zabił. Mamusia przeczołgała się powoli między bruzdy, gdzie rosła fasola, i leżała twarzą do ziemi. Ja natomiast schowałam się pomiędzy dużymi balami i tam przesiedziałam do rana. Wsunęłam się tam tyłem, bo tatuś wcześniej nauczył mnie, jak to robić. Po tym wszystkim tatuś pobiegł po Niemców, i gdy tylko się pojawili, zaczęli strzelać i Ukraińcy uciekli. Później lekarz niemiecki opatrzył mamę i zszył jej ranę. Jak powiedział, przeżyła tylko dlatego, że trzymając głowę w tej bruździe zatamowała krew. Tatusiowi udało się uciec przed Ukraińcami, ponieważ biegnąc przez ogród tego Archipa – który mieszkał od nas ok. 100-200 metrów – porozwalał jego ule, a pszczoły zaatakowały goniących go bandytów. Dzięki temu uciekł przez pola do Hrywiatek, gdzie stacjonowali Niemcy. Widok po tej masakrze pewnie był straszny…. Sąsiadka miała obcięty język, wydłubane oczy, była naga i przecięta od góry do samego dołu. Jej dzieci – dziewczyna i chłopak, którzy mieli po ok. 17 i 18 lat – również mieli odcięte języki, wydłubane oczy i cali byli pocięci. Natomiast małe, dziesięciomiesięczne dziecko było nożem przybite do ściany i tak zmarło. Jego główka i rączki zwisały do dołu, a po ścianie leciała krew, była już taka zastygła. Do dzisiaj to pamiętam i nigdy nie zapomnę tego widoku. Kolejnych sąsiadów nie było w domu, ponieważ gdzieś wyjechali, ale pozostały ich dwie córki. Obie były zmasakrowane i całe porozcinane. Do trzeciego domu już nie poszłam, strasznie płakałam i krzyczałam, aż pewien Niemiec powiedział mojemu ojcu, żeby mi nie pozwolił dalej tego oglądać. Jednak to co zobaczyłam, było straszne. Na własne oczy widziałam pomordowanych i zmasakrowanych sąsiadów. Z rozmów ojca z Niemcami wiem, że Ukraińcy najpierw rozcinali brzuchy, obcinali języki, a na końcu wydłubywali oczy, żeby mordowani jak najdłużej wszystko widzieli. Jako pierwsze zabijane były dzieci, by rodzice to widzieli i słyszeli ich krzyk, a później to samo robili z nimi. Ukraińcy napadali głównie w nocy, gdy ludzie spali, ponieważ niedaleko był Powursk, gdzie znajdowała się stacja kolejowa, a także stacjonowali Niemcy, których Ukraińcy się bali. Dlatego nie atakowali nas w dzień. Na naszą kolonię napadli w nocy, i prawie całą wymordowali. Obrabowali domy, zagrody, pozabierali bydło i podpalili domy, spalili także stóg, w którym początkowo się schowaliśmy. Ludzie próbowali się ratować i uciekać, ale każdego, kogo złapali, od razu zabijali.

Pamiątkowe zdjęcie ze ślubu rodziców (stoją w środku) Haliny Zalewskiej, który wzięli na Wołyniu / ARCHIWYM HALNY ZALEWSKIEJ

To były zorganizowane bandy. Tak było wszędzie, gdzie tylko mieszkali Polacy, w kierunku Wilna, w Łucku, w Kowlu, itd. Było bardzo dużo tych ukraińskich bandziorów. Trudno było się bronić, jeżeli Ukraińcy napadali skrycie z siekierami, widłami i nożami, i było ich tak dużo, a w dodatku praktycznie każdy wiedział, kogo ma mordować. Oni byli doskonale przygotowani do ataków, i wszystko wiedzieli o mieszkańcach poszczególnych domów, ile osób jest w danej rodzinie itd. Gdyby nie przezorność taty, to pewnie nikt z nas by nie przeżył. Polacy tam byli słabi, nie mieli policji ani wojska. Nikt nas nie bronił. Był tylko jeden mały oddział partyzancki, ale gdy on pojawił się w jednym miejscu, to Ukraińcy napadali i mordowali w innym. W naszej kolonii było ok. 18-20 rodzin. Byli wśród nich także Ukraińcy. Obok nas mieszkały dwie takie rodziny. Ogólne byli to biedni ludzie. Wyjątkiem był Archip, który był bardzo bogaty. Ci biedniejsi pracowali u polskich rodzin, tak też było u nas. Ukraińcy mieszkający w naszej kolonii mieli z Polakami dobre relacje. To nie oni napadali, te bandy były z dalszych wiosek, ale było ich strasznie dużo. Myślmy wtedy uciekli do Hrywiatek, gdzie Niemcy nas chronili, później do Kowla, gdzie pobyliśmy nieco dłużej. Nie mogliśmy wrócić do domu, bo tam Ukraińcy ciągle czatowali i czekali na tych, co uciekli, a później chcieli wrócić do swoich domów. Tak było z synem naszych sąsiadów. Ojciec spotkał go w Hrywiatkach, gdy on skądś wracał, i powiedział mu, co się stało. On zaczął płakać i stwierdził, że pójdzie ich zobaczyć i pochować. Poszedł, i tam go zabili. My ciekliśmy wszyscy do Polski.

Akt urodzenia Haliny Zalewskiej, która na świat przyszła w kolonii Łukówka na Wołyniu / ARCHIWYM HALNY ZALEWSKIEJ

Fragmenty wspomnień H. Zalewskiej z artykułu : "Te obrazy zostały w mojej pamięci na zawsze". Rzeź wołyńska widziana oczami dziecka, wywiad przeprowadził Wojtek Maślanka

Warto wiedzieć, że Powyższy wywiad jest zapisem dźwiękowego materiału przygotowanego w ramach projektu „Świadkowie historii”, realizowanego przez Wojciecha Maślankę przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku, Pulaski Association of Business and Professional Men oraz Dariusza Knapika i firmy Victoria Consulting & Development. Rozmowy można wysłuchać na kanale YouTube „Świadkowie historii„. Wyszukał i wstawił: B. Szarwiło za: http://dziennik.com/featured/te-obrazy-zostaly-w-mojej-pamieci-na-zawsze/?fbclid=IwAR0SwpL6NRqYjIO8gOgIy86g3vGyDa3jA_3Xq_ZyGfL1Jhpx14e19P62Kf0