/ Władysław Ziemacki początek lat 20., fot. ze zbiorów Centralnego Archiwum Państwowego Litwy

Powiat oszmiański za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów był największym z powiatów w województwie wileńskim. To właśnie na jego terenie – w Krewie – zawarto układ, który dał początek unii polsko-litewskiej. Stąd wywodzi się królewska dynastia Jagiellonów. Tu urodziło się i pracowało wielu wybitnych artystów, kapłanów i obrońców Ojczyzny.

W cyklu wspomnień przedstawię osoby i rodziny związane z przedwojenną historyczną „Oszmiańszczyzną”. Niekiedy będą to wątki nieznane, innym razem odświeżone, ale wzbogacone o nowe materiały z archiwów lub zbiorów prywatnych. Znacznej części nigdy nie publikowano. Kolejne artykuły pojawiać się będą w dwumiesięcznych odstępach.

Władysław Ziemacki, uczeń prof. Wincentego Lutosławskiego, przez ponad 20 lat pracował w zawodzie nauczycielskim na Oszmiańszczyźnie. W trakcie wojny prowadził i nadzorował na terenie gminy Polany tajne nauczanie na poziomie szkolnictwa powszechnego. Jego zainteresowania obejmowały liczne dziedziny. Był entomologiem, znawcą literatury i sztuki, kolekcjonerem, poliglotą. Posiadał rozległe kontakty ze światem naukowców, a jego pasja badawcza skutkowała wieloma publikacjami.

Władysław Ziemacki urodził się 2 stycznia 1895 roku w Łuszy w ziemi kowieńskiej jako dziecko Jana Kazimierza i Pelagii Ziemackich. Ojciec (pochodzący z powiatu oszmiańskiego) był urzędnikiem kolei Lipawa-Romny. Pierwszy okres życia Władysław spędził w otoczeniu ludności litewskiej. Po kilku latach ojciec został przeniesiony na stację kolejową Poniewież. Tam rodzice posłali syna do rządowej rosyjskiej szkoły realnej. W roku 1912 ukończył trzecią klasę. Prześladowany jako Polak przez rosyjskiego nauczyciela nie uzyskał pozytywnych stopni z języka rosyjskiego i przeniósł się do wileńskiej szkoły realnej. Po krótkim czasie powziął jednak zamiar przygotowywania się do matury poza szkołą. Po jej uzyskaniu zamierzał wstąpić na studia uniwersyteckie w Genewie. W grudniu 1913 roku wyjechał do Francji, aby tam kontynuować edukację w tzw. „Kuźnicy” profesora Wincentego Lutosławskiego (stryja późniejszego wybitnego kompozytora Witolda Lutosławskiego) w Château de Barbe. Pod jego kierunkiem oprócz przedmiotów niezbędnych do egzaminów wstępnych studiował dzieje i literaturę polską oraz historię filozofii. Wybuch I wojny światowej zmusił młodego Ziemackiego do powrotu na Oszmiańszczyznę. Ze względu na stan zdrowia został zwolniony z odbywania służby w wojsku carskim. Tuż przed nadejściem Niemców w 1915 roku wyjechał w głąb Rosji i spędził w niej sześć lat. Mieszkał w Rostowie nad Donem, w którym ojciec pełnił funkcję zastępcy naczelnika stacji kolejowej. Poznał wówczas Wielemira Chlebnikowa oraz środowisko rosyjskich futurystów. Chlebnikow zadedykował jeden z wierszy Władysławowi Ziemackiemu. W dedykacji napisał: „umysł ma tak rozległy, że objął by nim całą Syberię” (Władysław Ziemacki niezwykły kolanin, Katarzyna Wilk, Koło 2016, s. 30). Okres spędzony w Rosji był dla niego czasem samokształcenia, które bardzo cenił i praktykował w dalszym życiu.

W zawodzie nauczycielskim

W roku 1921 rodzina Ziemackich wyjechała z Rosji i zamieszkała w Oszmianie. Po powrocie do Polski Władysław skontaktował się z profesorem Wincentym Lutosławskim, wówczas wykładowcą Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Otrzymał od niego zaświadczenie o pobieranych naukach, które jednocześnie stwarzało możliwość podjęcia studiów na wileńskiej uczelni w charakterze wolnego słuchacza. Niestety brak odpowiedniej pracy zarobkowej zmusił go do poniechania tego zamiaru. W 1922 roku rozpoczął pracę jako nauczyciel. 16 maja został mianowany przez oszmiańskiego inspektora szkolnego Witolda Eymontta nauczycielem w miejscowości Glinno na terenie historycznej gminy krewskiej. Była to jednoklasowa szkoła powszechna. Latem 1922 roku uczestniczył w kursie początkowo-humanistycznym w Oszmianie i ukończył go z wynikiem bardzo dobrym. 1 września 1922 roku został nauczycielem siedmioklasowej szkoły powszechnej w Oszmianie. Uczył przyrody i geografii.

10 lutego 1923 roku Władysław Ziemiacki wziął ślub w parafialnym oszmiańskim kościele z 21-letnią Michaliną Łokuciewską, córką Franciszka i Marianny. Sakramentu małżeństwa udzielił im ówczesny proboszcz ksiądz Jerzy Żamejć.

W sierpniu tegoż roku złożył egzamin z grupy humanistycznej w Oszmianie z wynikiem dobrym.

/ Przed szkołą w Polanach, druga od lewej Michalina Ziemacka, trzeci od prawej proboszcz oszmiański w latach 1922 – 1928 ks. Jerzy Żamejć, drugi od prawej Władysław Ziemacki, połowa lub druga połowa lat 20, fot. ze zbiorów rodziny Ziemackich

1 września 1923 roku inspektor szkolny w Oszmianie mianował Władysława Ziemackiego na stanowisko kierownika dwuklasowej szkoły powszechnej w Polanach. Była to miejscowość gminna w II RP, oddalona zaledwie kilka kilometrów od Oszmiany. Szczególnie znana jako miejsce narodzin i majątku Czesława Jankowskiego, znamienitego poety, krytyka literackiego, publicysty, historyka, działacza społecznego, etnografa, autora monumentalnego (czterotomowego) dzieła pt. „Powiat Oszmiański”. Punkt szkolny, którym przez kilka lat kierował Ziemacki, obejmował w 1926 roku następujące miejscowości: Polany wieś, Polany majątek, Polanki, Hryńce, Jagiełłowszczyzna wieś, Jagiełłowszczyzna majątek, Cyntele (Centele?), Żwirbliszki, Stanisławowo (Stasinowo?), Miedziuniszki, Józefowo, Starosiele, Hryńce okolica, Pikolewszczyzna (Pikołowszczyzna?), Gradowszczyzna, Kopanice (Kopanica?), Założyn, Ligowszczyzna (Legowszczyzna?), Chackuny (Chockuny?).

Jako czynny a niewykwalifikowany nauczyciel składał kolejne egzaminy przed komisją egzaminacyjną przy Kuratorium Okręgu Szkolnego w Wilnie – w roku 1924 z grupy przedmiotów geograficzno-przyrodniczych i metodyczno-pedagogicznych; w kolejnych latach (z pewnymi problemami) z grupy fizyko-matematycznej oraz artystyczno-technicznej. Jego małżonka również pracowała w zawodzie nauczycielskim.

Rok po ślubie małżeństwu urodziła się córka Zofia. W 1926 przyszedł na świat syn Kamil, a w 1927 roku kolejna córka – Teresa. Ostatnim dzieckiem urodzonym na Oszmiańszczyźnie był syn Jan.

Jest bardzo prawdopodobne, że Władysław Ziemacki przez kilka lat (przypuszczalnie od około 1930 roku) ponownie uczył w siedmioklasowej szkole powszechnej w Oszmianie. Niemniej od połowy lat 30., aż do wybuchu wojny, znów pracował w Polanach.

/ Dzieci szkolne i nauczyciel Władysław Ziemacki na zajęciach przyrody w ogródku, Polany, połowa lat 30., fot. ze zbiorów rodziny Ziemackich

 / Legitymacja nauczycielska Władysława Ziemackiego, skan ze zbiorów Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kole

Prace badawcze i kolekcjonerskie. Bolesne lata…

Władysław Ziemacki oprócz pracy zawodowej, w okresie międzywojennym, prowadził również intensywne badania naukowe, a także rozbudowywał swoje kolekcje m.in.: biblioteczną, filatelistyczną, filumenistyczną, ekslibrisów oraz kolekcję motyli. Już wówczas bardzo dobrze posługiwał się językami: francuskim, rosyjskim, niemieckim, białoruskim i angielskim, natomiast średnio łaciną i hiszpańskim. Trzeba dodać, że na emeryturze nauczył się jeszcze języka esperanto, a po 80. roku życia poznał podstawowe znaki języka japońskiego.

Zajmowały go również psychologia oraz parapsychologia, ale szczególne miejsce poświęcał literaturze, zwłaszcza badaniu biografii swoich dwóch ukochanych poetów romantyzmu Mickiewicza i Norwida. Korespondował z profesorem Uniwersytetu Stefana Batorego Stanisławem Cywińskim, znanym historykiem literatury.

Owoce poszukiwań, m.in. w archiwum wileńskim, Władysław Ziemacki opublikował w „Ruchu Literackim” nr 4/5 z 1935 roku oraz w „Ruchu Literackim” nr 1 z 1936 roku. Pierwszy artykuł nosił tytuł „Zapomniane świadectwa o Norwidzie”, drugi – „Nieznany list Mickiewicza”.

Przyszedł jednak rok 1939 i wywrócił Ziemackim ich dotychczasowe życie. Zmarł ośmioletni syn Jan, wybuchła II wojna światowa. Zmieniali miejsca pobytu. Przebywali w Mołodecznie, a następnie znowu w gminie Polany, ale w miejscowości Tołociszki. Dla Władysława przeprowadzki oznaczały utratę części kolekcji.

Gdy sowieckiego okupanta zamienił niemiecki, rozpoczęło się organizować tajne kształcenie na Wileńszczyźnie. Władysław, jak podaje literatura, został podinspektorem do spraw nauczania powszechnego na terenie gminy Polany. Uczył również dzieci w Słobódce. Prowadził dwa komplety klasy I–III oraz IV–V. Grupy nie przekraczały pięć osób. Lekcje odbywały się za każdym razem u któregoś z uczniów, a jeden z rodziców pilnował bezpieczeństwa. Gdy sygnalizował zbliżające się niebezpieczeństwo, zajęcia były przerywane. Dzieci przechodziły do zabaw, a nauczyciel dyskretnie wracał do domu.

Na początku 1945 roku rodzina doświadczyła kolejnego dramatu. 13 lutego w bitwie pod Mirosławcem poległ syn Kamil. Spoczywa na cmentarzu Wałcz Bukowina (kwatera VIII, rząd IV, grób VIII, tablica 45), o czym Władysław z małżonką nigdy się nie dowiedzieli.

Nowy, jałtański podział Europy zmusił Ziemackich do opuszczenia Oszmiańszczyzny, na której rodzina mieszkała od pokoleń. Zabrali, jak większość ekspatriantów, niewiele. Ocalałe kolekcje, książki i pamiątki rodzinne. Wraz z żoną Michaliną oraz córkami Zofią (pracowała w czasie wojny w oszmiańskiej aptece Władysława Chomiczewskiego) i Teresą wyjechali latem 1945 roku. Zaświadczenie na prawo ewakuacji kierowało ich do Radomia, jednak zatrzymali się w mieście powiatowym Koło w Wielkopolsce. Przebywała w nim już siostra Michaliny Jadwiga z matką.

Złoty okres dokonań

Zamieszkali przy ulicy Bogumiła 11. W roku 1946 przyszedł na świat ich syn Jerzy, ale niestety odszedł w listopadzie 1948 roku. Państwo Ziemaccy kontynuowali w Kole pracę pedagogiczną. Władysław uczył w Szkole Podstawowej nr 1 języka rosyjskiego, biologii oraz rysunków. Pracę zawodową zakończył w Szkole Podstawowej nr 2 w roku 1967. Wtedy przeszedł na emeryturę.

Ogrom doświadczeń wojennych, w tym utrata synów, powodowały niewątpliwie, że jeszcze usilniej poświęcił się zamiłowaniom i pasjom badawczym. Kazimierz Kasperkiewicz, kolski regionalista, twierdzi wręcz, iż okres powojenny to złoty czas jego dokonań.

Należał do Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. Przyjaźnił się m.in. ze Zdzisławem Konickim, znanym łódzkim kolekcjonerem, archiwistą, regionalistą i publicystą, oraz malarzem Teofilem Ociepką. Poznał również Stanisława Mrowińskiego – artystę, którego spectrum zainteresowań było niezwykle szerokie. W kwietniu 1976 roku gościł na jego wernisażu w Poznaniu. Sam też zajmował się rysunkiem i malarstwem. Stosował różne techniki i w latach późniejszych swojego życia nowe materiały. Wiele prac to szkice rysowane za pomocą ołówka, węgla i kredy. Tematyka od martwej natury po portrety i architekturę. Interesował się fonografią. Lata 50., 60., 70. i 80. to czas intensywnej korespondencji ze światem naukowców. Utrzymywał kontakt z prof. Stanisławem Brzozowskim, prof. Kazimierzem Michałowskim, prof. Adamem Glapą, prof. Marią Paradowską, prof. Józefem Kostrzewskim, prof. Janem Prufferem, prof. Juliuszem Wiktorem Gomulickim i innymi.

W roku 1953 Władysław Ziemacki opublikował w „Lingua Posnaniensis” „Agatona Gillera słowniczek oroczońsko – polski”. Artykuł świadczy o wielkich zdolnościach lingwistycznych jego autora i ciągłej pasji badawczej w tej dziedzinie. W tym samym roku ukazało się również w „Lingua Posnaniensis” (t. IV), nakładem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, opracowanie „Adam Wikszemski Polski Pionier Fonografii”. Kilka lat później wydał „Materiały do bibliografii fonograficznej w Polsce”. W 1958 roku opublikował z kolei artykuł „Polska relacja o języku cherokee z roku 1829”. Obydwa ostatnie artykuły ukazały się ponownie w „Lingua Posnaniensis”.

Za najważniejszą i nowatorską pracę Władysława Ziemackiego uważa się pozycję „Materiały do historii odzieży w latach 1818 – 1863”, wydaną przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze we Wrocławiu w 1956 roku. Autor jako pierwszy zwrócił uwagę na obwieszczenia policyjne oraz listy gończe zawarte w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego z lat 1818–1833, Dzienniku Urzędowym Województwa Kaliskiego z lat 1833–1836, Dzienniku Urzędowym Guberni Warszawskiej z roku 1863 oraz „Gazecie Warszawskiej” 1818–1819 jako źródłach do historii kostiumologii polskiej. I już w roku 1951 rozpoczął ich analizę.

W 1960 roku wraz z Zofią Skulimowską opublikował „Materiały do bibliografii archeologii śródziemnomorskiej w Polsce w latach 1800 – 1950”, (PAN, Wrocław). Kolejną ważną pracą Władysława Ziemackiego, przygotowaną z prof. Stanisławem Brzozowskim, jest opracowanie „Mikołaj Witwicki – pionier postępowego pszczelarstwa”. Ukazało się w 1963 roku w publikacji pt. „Studia i materiały z dziejów nauki polskiej”. Władysław Ziemacki dokonał analizy porównawczej współczesnej i własnej wiedzy ze stanem wiedzy Mikołaja Witwickiego (1764–1853), nazywanego prekursorem nowoczesnego pszczelarstwa. Przygotował materiał obejmujący anatomię i hodowlę pszczół oraz zagadnienia związane z zakładaniem pasiek, roślin miododajnych i budową uli.

W roku 1981 w „Przeglądzie Konińskim” napisał również artykuł o zasłużonym kolskim regionaliście Ignacym Ziębowiczu, którego znał osobiście od 1945 roku.

Władysław Ziemacki wiele czasu poświęcił przygotowaniu biografii Teodora Tripplina (1812–1881), lekarza, pisarza, uczestnika powstania listopadowego oraz uczestnika walk niepodległościowych we Włoszech. Licząca 52 strony maszynopisu pozycja „Teodor Tripplin – życie i twórczość” nie doczekała się jednak publikacji, pomimo prób zainteresowania nią prof. Stanisława Brzozowskiego i Juliusza Gomulickiego. Dziś znajduje się w zbiorach Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kole.

Lata 80. to niestety pogarszający się stan zdrowia państwa Ziemackich, zwłaszcza Michaliny. W Kole rodzicami opiekowała się córka Teresa. Wyjeżdżali również do Krakowa, aby korzystać z tamtejszej służby zdrowia. Wtedy mieszkali u drugiej córki – Zofii Raciborskiej. W 1986 roku Michalina Ziemacka dostała wylewu krwi do mózgu, a w konsekwencji paraliżu. Władysław przeżywał chorobę żony i sam również słabł. Zmarł 4 października 1986 roku w wieku 91 lat. Spoczywa wraz małżonką (zmarła 25 stycznia 1987 roku) na cmentarzu parafialnym w Kole.

/ Okładka opracowania Władysława Ziemackiego „Materiały do historii odzieży z lat 1818 – 1863”, skan ze zbiorów Tomasza Kiejdo

/ Michalina i Władysław Ziemaccy, lata 30., Wilno, fot. ze zbiorów rodziny Ziemackich

Władysław Ziemacki oczami innych

Władysław Ziemacki w opinii bliskich był osobą niezwykle skromną. Niewiele wiedziano o jego pasjach i dokonaniach. Szerzej znany kolskiej społeczności został dopiero po śmierci. Kilka artykułów na jego temat napisał Kazimierz Kasperkiewicz. W 1996 roku prof. Gomulicki zadedykował swoją książkę „Kępa Niezapominajek”, poświęconą twórczości Norwida, Władysławowi Ziemackiemu i przedstawił jego krótki biogram. Artykuł Adama Wilka „Był nauczycielem nas wszystkich” oraz książka jego żony Katarzyny Wilk „Władysław Ziemacki – niezwykły kolanin” poszerzyły wiedzę na temat pochodzącego z Oszmiańszczyzny badacza. W 2001 roku Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole oraz Towarzystwo Przyjaciół Miasta Koła zorganizowało wystawę poświęconą kolskim regionalistom – Ignacemu Ziębowiczowi oraz Władysławowi Ziemackiemu. Z tej okazji Kazimierz Kasperkiewicz opracował biogramy obydwu postaci.

Podsumowanie niniejszego artykułu pozostawiam naukowcom, którzy znali Władysława Ziemackiego oraz korzystali z jego wiedzy i doświadczeń.

Profesor Janusz Nowacki – entomolog, w latach 1998–2008 Prezes Polskiego Towarzystwa Entomologicznego: „Pan Ziemacki był moim mistrzem i przewodnikiem w zakresie entomologii i on zaraził mnie tą pasją” (Katarzyna Wilk, Władysław Ziemacki – niezwykły kolanin, Koło 2016, s. 157).

Profesor Maria Paradowska – etnolog i etnograf: „Pan Władysław był osobą o szerokich horyzontach myślowych i o rozległej wiedzy nie tylko humanistycznej. Zajmował się oprócz etnografią także archeologią śródziemnomorską oraz dwoma postaciami XIX wieku – Teodorem Tripplinem i Agatonem Gillerem, działaczem niepodległościowym i historykiem. Pan Ziemacki znał kilka języków zachodnioeuropejskich (tłumaczył nawet z hiszpańskiego), także zajmował się esperanto, nie mówiąc już o doskonałej znajomości języków rosyjskiego i białoruskiego” (Katarzyna Wilk, Władysław Ziemacki – niezwykły kolanin, Koło 2016, s. 180).

Doktor Adam Glapa – etnograf, popularyzator kultury ludowej: „Należy on (W.Z. – przypis T.K.) do tych nielicznych pedagogów, którzy mimo że są odcięci od większych ośrodków naukowych, nie dysponując żadnymi funduszami na badania – potrafią znaleźć środki materialne, cenne źródła i czas, by systematyczną pracą wynikającą z wielkiego zamiłowania do wiedzy wzbogacać skarbiec naszej nauki” (Adam Glapa, Materiały do historii odzieży z lat 1818 – 1863, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1956, s. 8).

/ Informator do wystawy „Ignacy Ziębowicz i Władysław Ziemacki – kolscy regionaliści”,skan ze zbiorów Kazimierza Kasperkiewicza

Autor tekstu wyraża wdzięczność za pomoc przy powstawaniu artykułu oraz przesłane materiały: wnukom państwa Ziemackich – pani Elżbiecie Latosze i Jerzemu Raciborskiemu, oraz panu Kazimierzowi Kasperkiewiczowi, panu Adamowi Wilkowi, a także Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Kole.

Źródła: