Muzyka w Barwy Kresów wpisana - Moniuszko

/ Portret Stanisława Moniuszki w Muzeum Narodowym w Warszawie autorstwa Tytusa Maleszewskiwgo, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31111847

Stanisław Moniuszko herbu Krzywda ur. 5 maja 1819 w Ubielu -Ubiel (biał. Убель) to wyludniona wieś na Białorusi leżąca nad Wołmą, w obwodzie mińskim, w rejonie czerwieńskim. Dawniej dobra Sapiehów, Zawiszów, Ogińskich, Moniuszków i Wańkowiczów, zm. 4 czerwca 1872 w Warszawie.
Moniuszko jako polski kompozytor, dyrygent, pedagog, organista, tworzył muzykę nacechowaną narodowo, wplatając w swoje kompozycje wyraziste elementy folkloru polskiego (melodie i tańce ludowe) oraz wykorzystując utwory polskich poetów (m.in. Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza). Jeden z najwybitniejszych kompozytorów polskiego romantyzmu. Jest nazywany ojcem „polskiej opery narodowej”
Jest autorem ponad 268 pieśni, wielu oper z których najsłynniejsze to” Halka, Straszny dwór i Paria, operetek, baletów i muzyki kościelnej.
Ojcem Stanisława był Czesław Moniuszko (1790–1870), uczestnikiem kampanii napoleońskiej 1812 roku i utalentowanym rysownikiem. Do dziś zachowało się wiele jego prac uwieczniających rodzinę i dorastającego syna. Przejawiał również aspiracje literackie – prowadził rodzinną kronikę, napisał również poemat pt. Rok 1812 – wierszowaną opowieść o kampanii napoleońskiej.

Matka, Elżbieta z Madżarskich (zm. 1850), grała podobno na klawikordzie i ładnie śpiewała.
St. Moniuszko swoją przyszłą żonę Aleksandrę Müllerównę poznał podczas pobytów w Wilnie ze swoim stryjem, z którym zatrzymywał się zazwyczaj w kamienicy jej rodziny. Już w wieku 17 lat zaręczył się, jednak zanim doszło do ślubu, wyjechał do Berlina, aby dalej kształcić się muzycznie.
25 sierpnia 1840 Stanisław Moniuszko zawarł w Wilnie ślub z Aleksandrą Müllerówną, z którą miał dziesięcioro dzieci: Elżbietę, Kazimierza, Stanisława, Bolesława, Marię, Jadwigę, Zofię, Aleksandrę, Jana i Cecylię.
Syn St. Moniuszki Jan (1853–1908) był malarzem rodzajowym, który przedstawiał postacie w strojach polskiej szlachty oraz w strojach epoki rokoka. Malował również obrazy o treści historycznej i religijnej.

/ Dwór Moniuszków w Ubielu (szkic Napoleona Ordy)

/ Stanisław Moniuszko po 1840.

Kilka miesięcy po udanej warszawskiej premierze Halki Moniuszko udał się w podróż do Pragi, Niemiec i Paryża. Po drodze zatrzymując się na kilka dni w Krakowie, gdzie poznał Ambrożego Grabowskiego, Józefa Kremera i Lucjana Siemieńskiego. Pobyt w Krakowie, a zwłaszcza wizyta na Wawelu, gdzie kompozytor zwiedził katedrę i oglądał groby królewskie, zaowocował stworzeniem projektu nowej, nigdy niedokończonej opery Rokiczana, pisanej do słów libretta Józefa Korzeniowskiego. Miała to być opera historyczna o królu Kazimierzu Wielkim, który zresztą miał się pojawić na scenie tylko raz, w końcowej części przedstawienia. O zaniechaniu pracy nad Rokiczaną miały podobno zdecydować względy polityczne (nieprzychylne Czechom fragmenty libretta) i artystyczne (rzekomo nieodpowiednia dla monarchy partia barytonowa).
W Paryżu powstała opera Flis, dzieło o charakterze komiczno-ludowym, wykonane w Warszawie 24 września 1858. Natomiast 7 lutego 1860 odbyła się premiera Hrabiny. 1 stycznia 1861 w Teatrze Narodowym Moniuszko wystawił Verbum nobile, a w grudniu tegoż roku udał się ponownie do Paryża.
W latach 1862–1864 pracował nad Strasznym dworem, który został wystawiony przez operę warszawską 28 września 1865. W tym też roku 7 października odbyło się setne przedstawienie Halki, a Moniuszko pojechał do Lwowa. Do Krakowa kompozytor przybył ponownie w 1866. Pobyt ten trwał miesiąc. Krakowski teatr zaproponował artyście przekazanie na jego rzecz dochodu z przedstawienia Halki, ale z powodu choroby primadonny spektakl musiano odwołać. W zamian zorganizowano trzy koncerty. W jednym z nich wzięła udział Helena Modrzejewska. Sam Moniuszko dyrygował osobiście wykonaniem kantaty Widma i uwertury koncertowej Bajka.
Podczas pobytu w Krakowie kompozytor na 5 dni wyjechał do Pragi, aby spotkać się z Bedřichem Smetaną i omówić sprawy związane z wystawieniem Halki. Teatr w Pradze wystawił tę operę w 1868, a inscenizacją kierował sam Smetana.

/ Organy w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie, na których grał Stanisław Moniuszko Alma Pater - Praca własna, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2326100

/ Stanisław Moniuszko (rys. Ksawery Pillati)

W 1869 odbyła się w Warszawie premiera Parii, a w Moskwie wystawiono Halkę. 16 lutego 1870 w Petersburgu miała miejsce premiera Halki, na której obecny był Moniuszko.
W 1871 ukazał się Pamiętnik do nauki harmonii. 2 lutego 1872 Teatr Wielki wystawił ostatnie już dzieło operowe Moniuszki – Beatę.
Zmarł na atak serca w 1872, zmęczony pracą, stałymi trudnościami materialnymi i niepochlebnymi recenzjami ostatnich dzieł. Pogrzeb artysty, w którym mogło uczestniczyć nawet 60 do 100 tysięcy osób, stał się manifestacją narodową. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

/ Grób Stanisława Moniuszki (po prawej) na cmentarzu Powązkowskim . Adrian Grycuk - Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34947943

W 1908 roku Warszawskie Towarzystwo Muzyczne ufundowało „tuż za kościołem cmentarnym pod wezwaniem św. Karola Boromeusza” nowy grobowiec.
29 października przeniesiono do niego trumny ze zwłokami Stanisława i Aleksandry Moniuszków.
Większość pamiątek po kompozytorze przechowuje Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki.
Wybrane dzieła Moniszki
Dzieła sceniczne
    Opery:
        Halka (premiera wersji 2-aktowej 1848, wersji 4-aktowej 1858) libretto: Włodzimierz Wolski
        Sen Wieszcza (nieukończona, pisana w latach 1852–1853) libretto: Władysław Syrokomla
        Flis (premiera 1858) libretto: Stanisław Bogusławski
        Rokiczana (nieukończona, pisana w latach 1858–1859) libretto: Józef Korzeniowski
        Hrabina (premiera 1859) libretto: Włodzimierz Wolski
        Verbum nobile (premiera 1861) libretto: Jan Chęciński
        Straszny dwór (premiera 1865) libretto: Jan Chęciński
        Paria (premiera 1868) libretto: Jan Chęciński
        Trea (nieukończona, pisana w roku 1872) libretto: J.S. Jasiński
    Balety:
        Monte Christo (1865)
        Na kwaterunku (1868)
        Figle szatana (1870) balet w sześciu obrazach, muzykę do trzech obrazów skomponował Stanisław Moniuszko do trzech obrazów Adama Münchheimera; zaginiony, zrekonstruowany w 1984 przez Rafała Augustyna.
    Operetki:
        Loteria (ok. 1840) libretto: Oskar Korwin-Milewski
        Żółta szlafmyca (1841) libretto: Franciszek Zabłocki
        Jawnuta (1850) libretto: W.L. Anczyc (pierwowzór: Cyganie[16])
        Betty (1852) libretto: Franciszek Szober
        Beata (1870 lub 1871) libretto: Jan Chęciński
        Nocleg w Apeninach (1839) libretto: Aleksander Fredro
        Ideał (1840) libretto: Oskar Korwin-Milewski
        Karmaniol, czyli Francuzi lubią żartować (1841, premiera 1842) libretto: Oskar Korwin-Milewski
Utwory wokalne
    Kantaty:
        Cztery Litanie Ostrobramskie (1843-1855)
        Milda (tekst – fragm. „Witoloraudy” Józefa Ignacego Kraszewskiego) 1848
        Nijoła (tekst j.w.) po 1848
        Widma (tekst – „Dziadów część II” Adama Mickiewicza) ok. 1852
        Sonety krymskie (tekst – wybrane 8 sonetów Adama Mickiewicza) 1867
    Msze:
        Msza łacińska na cztery głosy z towarzyszeniem organów, Des-dur (1870)
        Msza żałobna na cztery głosy z towarzyszeniem organów, g-moll (1871)
        Msza Piotrowińska na czterogłosowy chór mieszany solistów z towarzyszeniem organów, B-dur, słowa Justyna Wojewodzkiego (1872)
    Pieśni:
268 pieśni zebranych w cyklu 12 zeszytów Śpiewników domowych, m.in.:
        Ojcze z niebios, Boże Panie
        Dziad i baba
        Pieśń wieczorna
        Znasz-li ten kraj (2 wersje)
        Trzech budrysów
        Prząśniczka
        Złota rybka
        Krakowiaczek
        Kozak
        Świtezianka
        Czaty
        Lirnik Wioskowy
        Pieśń wojenna (słowa Józefa Kościelskiego)
        Czarny krzyżyk (słowa Brunona Bielawskiego)
Jednym z najlepiej znanych zbiorów jego utworów drobnych jest cykl dwunastu Śpiewników domowych, zawierających pieśni do słów różnych poetów polskich i obcych (w tłumaczeniu polskim) oraz do słów ludowych – łącznie 268 pieśni. Sześć śpiewników zostało wydanych za życia kompozytora, a sześć po jego śmierci.
Utwory symfoniczne
    Uwertury koncertowe:
        Bajka
        Kain
        Uwertura wojenna
Utwory instrumentalne
    Utwory fortepianowe:
        Walce
        Fraszki
        Polonezy
        Nokturn As-dur
        Polka
        Pieśń włóczęgi (na cztery ręce)
Oprócz ulic nazwanych jego nazwiskiem w Polsce, jest też ulica Moniuszki w Mińsku.
Na fasadzie budynku Węgierskiej Opery Narodowej w Budapeszcie (ul. Andrássy 22) zwieńczonej balustradową półką znajduje się rzeźba Stanisława Moniuszki, wykonana z kamienia wapiennego. Autorem rzeźby jest Károly Antal.
 Wizerunek Moniuszki widniał na banknocie o nominale 100 000 zł, będącym w obiegu w latach 1990–1996.
 Poczta Polska upamiętniła Stanisława Moniuszkę następującymi znaczkami:
* 15 listopada 1951 – Festiwal Muzyki Polskiej (2 znaczki, nr kat. 571-572),
* 25 listopada 1958 – Stanisław Moniuszko (znaczek o nr kat. 932),
* 15 września 1972 – 100. rocznica śmierci St. Moniuszki (seria 8 znaczków, nr kat. 2026-2033),
* 5 maja 2019 – 200. rocznica urodzin Stanisława Moniuszki (znaczek nr kat. 4962)[21].
 W związku z 200. rocznicą urodzin kompozytora, zarówno uchwałą Sejmu RP z 20 lipca 2018, jak i uchwałą Senatu RP z 19 grudnia 2018, rok 2019 został ustanowiony Rokiem Stanisława Moniuszki.
 5 stycznia 2019 imię Stanisława Moniuszki nadano Dworcowi Centralnemu w Warszawie.
 W kwietniu 2019 zachodniopomorskie Przewozy Regionalne wprowadziły do użytku pociąg Moniuszko, opatrzony wizerunkiem kompozytora oraz informacjami dotyczącymi jego osoby.
Wyszukał i opracował
Andrzej Łukawski