HISTORIA ŻYDÓW LWOWSKICH (wg dr. Jakuba Schalla)

/ Lwów na mapie polskiego romantyzmu Marta Zielińska, IBL PAN. http://nplp.pl/artykul/lwow-na-mapie-polskiego-romantyzmu/

Pierwsze archiwalne wzmianki o Żydach lwowskich znajdujemy w "Najstarszej księdze miejskiej..." Spotykamy tam zapiski (z r. 1383, 1384, 1387) stwierdzające niezbicie, że już w tych latach istniała w tym mieście ulica Żydowska. Natomiast poza grodem, na przedmieściu (w dzielnicy Żółkiewskiej) należy szukać zawiązku gminy żydowskiej Lwowa.

Dzielnica żydowska ruskiego Lwowa przylegała do południowo-zachodnich murów miasta. Ponadto mieszkali w uliczce, która łączyła Wysoki Zamek z późniejszym Niskim Zamkiem. Nie ma pewności, gdzie znajdowała się ich bożnica i cmentarz. Niektóre źródła podają, że cmentarz znajdował się na rogu ul. Rappaporta i Źródlanej. Był to bodaj najstarszy na całej Rusi cmentarz - wspominają o nim księgi miejskie z 1414 r. Wiemy tylko tyle, że z końcem XV w. istniała jeszcze bożniczka i karateki cmentarz na przedmieściu lwowskim. Z biegiem czasu Karaici wywędrowali do pobliskiego Dawidowa.

W  1340 r. Kazimierz Wielki zajął miasto. Około 1350 r. nawiedził zdobyty gród straszny pożar, którego ofiarą padła prawie cała osada. Informację o pożarze inne źródła podają za fałszywą. Pod miasto, po uprzednim zdobyciu Halicza, podeszły oddziały pod dowództwem ks. Lukarta. Stąd podobno wiadomość o pożarze. Długosz też nie notuje tego faktu pod datą 1350 r. To zmusiło Kazimierza Wielkiego do założenia nowej dzielnicy, która powstała w wieloboku zamkniętym ul. Sobieskiego, Watami Hetmańskimi (Pełtwią), ul, Skarbkowską i Wałami Gubernatorskimi (Podwalem). W nowej osadzie Żydzi zajęli część południowo-wschodnią. Mieszkali tu prawdopodobnie tylko ci zamożniejsi, biedniejsi pozostali na przedmieściu. Kazimierz Wirlki, zdobywszy Lwów, nadał miastu osobny przywilej, nie ograniczający w niczym praw dawnych Żydów ruskich. Przywilej ten, nadany w 1356 r. zrównał Żydów pod względem prawnym z innymi "nacjami" lwowskimi, tj. Ormianami i Rusinami.

Za następców Kazimierza Wielkiego odegrało żydostwo lwowskie wielką rolę w handlu ze Wschodem. Leżał bowiem Lwów na szlakach handlowych "tatarskim" i "wołoskim" i byt bramą handlową wiodącą do pobliskiej Mołdawii, a stamtąd do portów czarnomorskich, Najznakomitszymi mieszkańcami żydowskimi Lwowa byli podówczas: Wołoczko z Drohobycza, faktor króla Władysława Jagiełły, sołtys wioski Werbiz w woj. ruskim Szach-na i syn jego Jośko, Natko ze Lwowa, Samson z Żydaczowa, Szania z Bełza.

Korzystając z dogodnego położenia handlowego osiadła we Lwowie wielka ilość Żydów. W 1535 r. Zygmunt I nadaje mieszkańcom gminy podmiejskiej nowy przywilej, przyznający prawo handlowania wszystkimi towarami na obszarze całej Polski.

Następca Zygmunta Starego, Zygmunt August nadał Żydom lwowskim osobny przywilej w 1571 r. Na czoło rodzin żydowskich wysunęła się w drugiej połowie XVI w., rodzina Nachmanowiczów. Protoplastą tej rodziny był Izaak Nachmanowicz. On to uzyskawszy dzięki handlowi wielki majątek, postanowił przyozdobić ghetto lwowskie nową synagogą. W tym celu zakupiwszy w 1580 r. grunt przy ul. Żydowskiej Boimów) wybudował bożnicę "Złotej Róży".

NAPAD  BOHDANA CHMIELNICKIEGO

Gromem, który spadł na Lwów, był napad Bohdana Chmielnickiego. Chmielnicki, nie mogąc zdobyć bohatersko broniącej się twierdzy, zażądał wydania Żydów. Wtedy miasto oświadczyło, że Żydzi ponoszą te same ciężary i obowiązki co inni mieszkańcy i że należą do króla. Otrzymawszy taką odpowiedź, zadowolił się Chmielnicki wielkim okupem (w znacznej mierze złożonym przez Żydów) i wycofał się spod miasta (1648 r.). W r. 1655 stanął znowu Chmielnicki pod murami grodu, którego bronił Grodzicki. Władze miejskie spaliły przedmieście żydowskie, aby pozbawić wroga osłony i odmówiły wydania Żydów. Chmielnicki zadowolił się, jak za pierwszym razem, okupem i oddalił się spod murów bohatersko broniącej się twierdzy. Oba te oblężenia i dwukrotne spalenie przedmieść zniszczyły majątek Żydów lwowskich na długie lata.

Najazd protestanckich Szwedów spowodował walki religijne i nową falę nietolerancji, której ofiarą padali i Żydzi lwowscy w latach 1663 i 1664.

W 1664 r. pospólstwo pod przewodnictwem żaków napadło na bożnicę i modlących się Żydów i podpaliło ją. Zginęło około 75 Żydów, a 200 odniosło ciężkie rany. Na tym nieszczęściu zakończyły się cierpienia gmin żydowskich za ostatnich Wazów, a lata panowania M. K. Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego przyczyniły się do wzrostu dobrobytu Żydów lwowskich.

Szczególnie życzliwie ustosunkował się do Żydów Lwowa Jan III Sobieski Za jego panowania, w 1682 r., miasto przeszło oblężenie tureckie, w czasie którego nakazano spalić przedmieście żydowskie. Król, chcąc naprawić szkody wyrządzone oblężeniem, nadał Żydom liczne przywileje. Szczególną sympatią Jana II SobieskiegoI cieszył się lekarz żydowski dr Menachem de Jona. Dr Jona osiadł we Lwowie przy ul. Żydowskiej i zdobył taką sławę, że król wezwał go do siebie, do rodzinnej Żółkwi. Drugim znamienitym Żydem lwowskim byt Becalei, nazywany Mordechajem II. Becalel nosił tytuł administratora ceł koronnych J. K. Mości, cieszył się szczególną laską królowej Marysieńki. Ze śmiercią Jana III Sobieskiego minęła świetność gminy żydowskiej Lwowa. Wojna północna (za Augusta II, Sasa) spowodowała zdobycie miasta przez Szwedów (1704 r.). W czasie oblężenia miasta Żydzi walczyli wspólnie z innymi mieszkańcami. Upadek życia gospodarczego za Sasów i nietolerancja religijna zniszczyła gminę żydowską m. Lwowa i dużo Żydów musiało wyemigrować do pobliskich Brodów, które stały się dzięki dogodniejszym stosunkom gospodarczym jedną z największych gmin żydowskich Rusi Czerwonej. W ręce Żydów brodzkich przeszedł także z biegiem czasu urząd marszałka ziemskiego.

Nadszedł 1772 rok, a z nim pierwszy rozbiór i oderwanie Lwowa od Polski. Żydzi lwowscy przyjęli ten fakt z niezadowoleniem, gdyż dobrze zdawali sobie sprawę z tego, jak bardzo przyczynili się królowie polscy do rozwoju i zamożności gmin żydowskich Lwowa.

Maria Teresa i cesarz Józef II odnosili się z wielką niechęcią do dużej ilości Żydów, którzy zamieszkiwali miasto. Rząd austriacki zabronił imigrować Żydom do Lwowa.

Żydom zezwolono mieszkać wyłącznie przy ul. Żydowskiej (Blacharskiej), Nowożydowskiej (Boimów), Nowej (Sobieskiego), Serbskiej, Ruskiej i na Krakowskim Przedmieściu. Ograniczenia te pozostały w mocy do 1867 r.

Patentem z 1789 r, ustanowił Józef II rabina okręgowego (Kreisrabiner), szkoły trywialne żydowskie i seminarium rabinackie we Lwowie. Ponadto Józef II zakazał Żydom zajmować się szynkarstwem i arendarstwem i nasłał na nich tzw. Kulturtragerów (światłodawców), którzy mieli Żydów zbliżyć do kultury zachodniej. Jednym z nich był Herc Homberg, który założył we Lwowie w 1788 r. dwie szkoły dla Żydów. W 1792 r. powstała pierwsza żydowska szkoła żeńska we Lwowie.

W początku XIX w. stał się Lwów siedzibą maskilów: Krochmalą, Perlą, Ertera i Rappaporta, którzy na tajnych zebraniach w domku J. L. Miesesa przygotowywali grunt pod rozwój haskali (oświecenia żydowskiego) w Galicji.

Rok 1863 i następne lata stały się widownią walki (wraz ze wzrostem asymilacji polskiej wśród Żydów i prądów zmierzających do zbliżenia polsko-żydowskiego w obliczu powstania styczniowego) o zniesienie ghetta. W 1867 r. na wniosek Franciszka Smolki (którego pomnik stanął na placu obok dzielnicy żydowskiej) zezwolono Żydom mieszkać przy wszystkich ulicach miasta.

Około schyłku XIX w. rozpoczyna się ruch narodowo-żydowski. Na czoło ruchu wysunęli się dr R. Bierer, dr Kobak, dr Thon, dr Ehrenpreis, doktorowie bracia Korkisowie, dr Małż, Adolf Stand, dr D. Schreiber, dr S. Zipper, dr L. Reich, dr M. Geyer, dr Ringel i in. Na niwie naukowej wybili się tacy mężowie jak S. Buber, prof. dr Mojżesz Schorr, dr Majer Bałaban.

W czasie I Wojny Światowej był Lwów zarówno widownią inwazji kozackiej jak i walk austriacko-rosyjskich i polsko-ruskich. Ofiarą tych walk stawała się często ludność żydowska. Od 1919 r. nie uległo miasto żadnym wstrząsom wojennym, a gmina żydowska rozrosła się znacznie.

W 1921 r. na 219 338 mieszkańców liczył Lwów 76 854 Żydów. W 1935 r. na 315 000 mieszkańców było ich już ok. 100 000, tj. 31,7%. Przed I Wojną Światową powstaje we Lwowie wielki zastęp inteligencji żydowskiej. 70% wszystkich lwowskich adwokatów i 60% wszystkich lekarzy Lwowa stanowią Żydzi. Wojna zmieniła te stosunki na niekorzyść Żydów. W wyborach do sejmu w 1927 r. uzyskali dwa mandaty (na cztery mandaty lwowskie).

Przewagę w kahale posiadały najczęściej partie niesyjońskie, z których łona wyszli kolejno dwaj przewodniczący Gminy Wyznaniowej: prof. Uniwersytet im. Jana Kazimierza   dr M,aurycy Allerhand, a po nim dyrektor banku Wiktor Chajes (będący również od 1934 r- wiceprezydentem miasta).

Od 1919 r. rozwinęło się we Lwowie silne żydowskie życie kulturalne. Powstało Pedagogium hebrajskie, Żydowska Szkoła Przemysłowa Żeńska (ul. Piekarska), Gimanzjum Hebrajskie, Żydowskie Tow. Szkoły Lud. i Średniej (ul. Zygmnutowska), Żydowska Szkoła Przemysłowa Męska im. dr. A. Korkisa (ul. Św. Teresy), żydowskie księgarnie. Ważnymi instytucjami był Zakład Sierot przy ul. Janowskiej, Dom Pomocy Społecznej im. Runy Reitmanowej (ul. Starotandetna), Żydowski Dom Akademicki (ul. Św. Teresy) i inne.

Żydowski Lwów posiadał też jeden teatr (przy ul. Jagiellońskiej, pod dyrekcją L. Gimpla). Instytucją utrzymywaną przez kahał była szkoła powszechna im. Abrahama Kohna (ul. Św. Stanisława). Ponadto istniało kilka szkół powszechnych, do których uczęszczała wyłącznie młodzież żydowska. Szkołami skupiającymi młodzież żydowską były też szkoły prywatne (z prawem publicznych) Kamerlingowej, Fuchs-Krupowej i M. Goldfarbowej.

Osobny rozdział to dzieje kultury żydowskiej we Lwowie. II Wojna Światowa to też osobny rozdział w dziejach żydostwa lwowskiego - tragiczny, tak jak i tragiczny los miasta i jego mieszkańców, wymagający osobnego opracowania.