Zapomniany patriota i wybitny artysta.- Henryk Dmochowski

/ Henryk Dmochowski, fot.: poles.org

Henryk Dmochowski urodził się 26 października 1810 roku, prawdopodobnie w Zabłociu koło Brasławia,  ochrzczony we wsi Ikaźń. Wychowywał się bez matki, która wcześnie zmarła. Jego ojcem był Michał Dmochowski, sekretarz Komisji Edukacji Narodowej w Wilnie. Ukończył przyrodoznawstwo na Uniwersytecie w Wilnie, ale już podczas studiów pobierał prywatne lekcje rzeźbiarstwa. Z chwilą wybuchu powstania listopadowego 1830-1831, wstąpił do oddziału  tzw. „Kurpików ostrołęckich”, pułkownika Józefa Zaliwskiego. Po upadku powstania podobnie jak Zaliwski, udał się do Paryża. Tam wraz z między innymi Zaliwskim, wziął udział w próbie wywołania powstania w Rosji, 19 marca 1833 rozpoczynając na Witebszczyźnie walki partyzanckie. Wyparty stamtąd, walczył również na Polesiu i Wołyniu. W rezultacie tych mało przemyślanych działań nastąpiły aresztowania w Królestwie i Galicji. Wiele osób przypłaciło wyprawy gardłem lub katorgą. Dmowski  ścigany przez policję carską udał się do Galicji (zabór austriacki), gdzie przybrał imię Emeryk Sanders. Na życzenie Rosjan został schwytany przez policję austriacką i w 1834 roku skazany na siedem lat w więzieniu Kufstein.

Wyszedł z niego w 1841 roku. Stamtąd udał się do Paryża, gdzie podjął studia rzeźbiarskie, a później sam udzielał lekcji rzeźby.  Po dwóch latach wrócił do Galicji, gdzie podczas Wiosny Ludów we Lwowie uczestniczył w walkach ulicznych i przejściowo przebywał w Wielkopolsce. Po klęsce ponownie udał się do Paryża. Jednym z bardziej znanych jego dzieł z tego okresu jest medalion w kształcie spluwaczki, przedstawiający Jakuba Szelę i kanclerza Metternicha.

/ Medal na pamiątkę Rzezi Galicyjskiej 1846, w kształcie spluwaczki; Paryż ? proj. Henryka Dmochowskiego wg litografii Antoniego Oleszczyńskiego, po 1846.

Podczas Wiosny Ludów przebywał w Wielkopolsce, gdzie wykonał m.in. projekt pomnika Powstańców Wielkopolskich poległych pod Miłosławiem w 1848 r. W 1851 roku znalazł sie w Londynie, a w następnym roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiedlił się pod nazwiskiem Henry D. Sanders w Filadelfii. Tutaj rozwinął ożywioną działalność artystyczną, , a jego dziełem są liczne popiersia polityków w budynku Kongresu: George’a Washingtona Thomasa Jeffersona, Benjamina Franklina, Tadeusza Kościuszki. Rzeźbą oddawał hołd najwybitniejszym powstańcom i rewolucjonistom z całej Europy – wykonał na przykład posągi Giuseppe Garibaldiego czy Lajosa Kossutha. Publikował ponadto w prasie artykuły o tematyce politycznej. Nie dorobił się majątku, wręcz przeciwnie, mocno się zadłużył. Artysta zarabiał w tym czasie na życie wykonywaniem mniejszych prac, głównie medalionów portretowych. Udało mu sie sprzedać Kongresowi w 1857 roku za 500 dolarów marmurowe popiersie Kościuszki, ale do końca pobytu w Ameryce bezskutecznie zabiegał o sprzedaż popiersia Pułaskiego. (Kongres wyasygnował pieniądze na ten cel dopiero w 1882 roku, przeszło 20 lat po wyjeździe Dmochowskiego z USA).

/ popiersie Tadeusza Kościuszki, autorstwa Henryka Dmochowskiego, fot: www.senate.gov

W dwa lata po zamieszkaniu w Filadelfii, w 1853 r. Dmochowski poznał i poślubił Helenę Schaaff rodem z Bawarii nadreńskiej, uważaną za pierwszą pianistkę w Filadelfii". Niestety życie rodzinne mu się nie układało, pierwsze dziecko urodziło się martwe a żona mało nie przypłaciła tego życiem. W dwa lata później Helena Dmochowska umiera przy następnym porodzie razem z dzieckiem.  W międzyczasie zmarł Mikołaj I Romanow, a po jego śmierci ogłoszono amnestię i Dmochowski mógł wrócić w rodzinne strony. Doszło do tego dopiero w 1861. Osiedlił się w Wilnie, gdzie pracował jako rzeźbiarz. Tu stworzył między innymi pomnik Włodzimierza Serokomli i posąg świętego Władysława dla tutejszej katedr. Jako osoba z powstańczą przeszłością, był stale pod obserwacją tajnych służb. Przez te ostatnie określany był jako typ beznadziejny. W marcu 1863 rozgorzały na terenach dzisiejszej Białorusi walki powstania styczniowego. Henryk Dmochowski mianowany został komisarzem Rządu Narodowego na powiat dzisnieński. W marcu i kwietniu 1863 r., w rezultacie energicznej akcji werbunkowej, stworzył znaczny oddział powstańczy. Poległ w walce z wojskiem rosyjskim 14 maja 1863 w Jozefowie kolo Porzecza, pow. dzisnieński.

popiersie Kazimierza Pułaskiego autorstwa Henryka Dmochowskiego, fot.: www.senate.gov

Henryk Dmowski był Polakiem urodzonym  na Litwie, w rodzinie szlacheckiej, ale ojczyzna jakoś o nim zapomniała. Jako  Henry D. Saunders jest chyba bardziej pamiętany w Stanach zjednoczonych, gdzie  na Kapitolu do dziś można podziwiać liczne popiersia, wykonane przez Henryka Dmochowskiego. Są to między innymi podobizny George’a Washingtona, Thomasa Jeffersona , Benjamina Franklina, oraz walczących o niepodległość USA wybitnych Polaków Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego.

Źródła:

1) https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Dmochowski

2) Tadeusz Walendowski- " Ziemia ojczysta Henryka Dmochowskiego " https://radzima.org/pl/person/5000.html

3) Upamiętnić Henryka Dmochowskiego! - http://znadniemna.pl/1755/upamietnic-henryka-dmochowskiego/