Prawie dwumiesięczny postój w Ossie wcale nie był nudny. Cały czas było szkolenie, przychodził kapral od „Jastrzębia”, były zajęcia na ujeżdżalni. Chciał z nas zrobić kawalerzystów, więc kręciliśmy wolty w galopie, zeskakiwaliśmy z ko­ni db walki pieszej, skakaliśmy przez przeszkody. Było wiele uciechy, bo były to chłopskie konie, które nie chciały skakać - to my przeskakiwaliśmy przez prze­szkodę, a koń zostawał przed przeszkodą.

Pamiętam zdarzenie, które wtedy wydało nam się bardzo zabawne. Wpadli­śmy na pomysł, aby poświęcić zdobyte działo. Chłopcy poszli do cerkwi i ubrali się w szaty popa, a żołnierz od „Jastrzębia” jechał przebrany za Kozaka na białym koniu i machał szablą. Przez okno w sztabie wyglądał por. „Strzemieńczyk” i jak się zorientował, co my robimy, wyskoczył z kijem bardzo zdenerwowany. „Ko­zak” pogalopował do „Jastrzębia”, a my schowaliśmy się za stodołą. Por. „Strze­mieńczyk” był człowiekiem głęboko wierzącym, zawołał nas i mówił, że nie wolno naśmiewać się z religii. Kazał zanieść do cerkwi te szaty, a działo zapchać do sto­doły. Nie udało się nam poświęcenie działa, ale wszystko skończyło się dobrze.

Do Ossy przybył pluton łączności i zaczął zakładać linię telefoniczną do Ku- piczowa. Była to jedyna linia telefoniczna łącząca sztab pułku ze sztabem dywizji. Wzdłuż tej linii woziliśmy żywność do sztabu. Ta nasza mała grupa dostawała suchy prowiant - 3 kg kiełbasy i dwa chleby na tydzień. Resztę musieliśmy sobie „zorganizować”. Zdarzały się sytuacje komiczne, np. którejś nocy wartownik sto­jący przed sztabem usłyszał kroki na drodze. „Stój, kto idzie?” - coś człapie dalej, strzelił i ... zabił konia. Wszyscy zbiegli się zobaczyć, co się stało. Wartownika nazwano „koń”, a por. „Strzemieńczyk” kazał na noc te niczyje, wałęsające się konie zamykać w stodole. Były to konie małe, niezgrabne - po prostu niczyje. Wkrótce zniknęły z Ossy. Chłopaki je przemycili do Kupiczowa i coś tam dostali oil Czechów za te chabety. Do nas na piknik - tak się dzisiaj mówi - zwalił się cały sztab dywizji z płk. „Oliwą” na czele i szyfrantką „Sonią”. Po przenocowa­niu wrócili do Kupiczowa. Mówili, że była jakaś ważna narada. I faktycznie coś się zaczęło dziać w Ossie. Poszedłem z meldunkiem do „Jastrzębia”, wartownik mnie przepuścił. Byłem zaskoczony, bo nigdy przed kwaterą „Jastrzębia” w biały dzień nie było wartownika. Wszedłem do chałupy, panował półmrok, zresztą jak w każdej wiejskiej chacie. Za stołem siedział por, „Jastrząb” i ks. Dąbrowski, któ­ry uczył mnie religii w „jedynce”. Przed nimi siedział oficer niemiecki. Oddałem meldunek i odszedłem. Rano kucharz oddziału jeszcze z jednym, wyprowadzili tego hauptmana i w Łazach go rozstrzelali. To ja przyniosłem rozkaz rozstrzela­nia tego Niemca.

Przez Ossę po raz pierwszy przemaszerował duży oddział kawalerii sowiec­kiej. Major i porucznik pojechali na rozmowy z Sowietami do Kołodeżna. Gdy wrócili mówili, że Sowieci chcieli nam dać baterię dział i po trzysta pocisków na dzialo. Nic skorzystaliśmy z tych niemieckich dział, które zdobyli Sowieci. Żadne konie nie pociągnęłyby tych dział po wołyńskim biocie. A nie mieliśmy takiego traktora „Stalińca” na gąsienicach, przy pomocy którego Ukraińcy chcieli zdobyć Kupiczów. Jeszcze raz w asyście kompanii por. „Jastrzębia” pojechali do Hołób na rozmowy z dowódcą frontu. Propozycja ataku na Kowel nie została przyjęta. Po powrocie z rozmów, gruchnęła wieść, że będziemy zdobywać Kowel. Była ra­dość olbrzymia, bo w sztabie byli sami kowelacy. Entuzjazm szybko minął, gdy towarzystwo się dowiedziało, że jednak nie będziemy zdobywać Kowla, a natarcie pójdzie w innym kierunku. Zaczęli przyjeżdżać pułkownicy sowieccy do majora Kowala i były długie narady w sztabie. Pod dowództwem majora Kowala nasze oddziały uderzyły na Turzysk i zdobyły go niewielkim wysiłkiem. Oddział poli­cjantów z Maciejowa, ubrany w niemieckie mundury, bez wystrzału zdobył obro­nę rogatek. Niemcy myśleli, że to jakiś ich zabłąkany oddział powraca z akcji. Po rozbrojeniu Niemców major poprowadził natarcie na budynek żandarmerii i dworzec kolejowy. Przed budynkiem żandarmerii zginęło dwóch naszych żołnie­rzy, a na stacji - trzech. Położono ich na podwodzie i zawieziono do Bielina. Tam ich pochowano na miejscowym cmentarzu. W tym samym czasie, pułk sowieckiej kawalerii zajął Turopin. Major „Kowal” w pościgu za Niemcami przeszedł Turo- pin nie zatrzymywany przez dowódcę pułku - płk. Purczyńskiego i doszedł prawie do koszar we Włodzimierzu. Nad ranem Sowieci zmienili nasze oddziały, major zaczął wycofywać się, oddziały nie otrzymały żadnych rozkazów, wracały na miej­sce postoju. Niemcy podciągnęli odwody z Uściługa i wyparli ten pułk kawalerii nie tylko z Włodzimierza, ale odzyskali utracone pozycje. Major wrócił do Ossy i był markotny, nie dano mu zająć Włodzimierza. Zaczęliśmy bawić się w strate­gów. Ja wcześniej wioząc doktora „Osiemnastkę” do Bielina, po drodze spotkali­śmy płk. „Oliwę” - dowódcę dywizji. Zaskoczenie było wielkie i choć jechaliśmy po terenie niczyim, mogliśmy spotkać Niemców, Madziarów czy Ukraińców. Ale nigdy nie spodziewaliśmy się, że spotkamy dowódcę dywizji. Płk „Oliwa” serdecz­nie rozmawiał z doktorem, chciał się dowiedzieć jak najwięcej, co słychać w War­szawie, bo doktor parę dni temu przybył z Warszawy. Tak rozmawiając podjechał za blisko moich koni, jeden koń zaczął wierzgać i zrzucił orczyk od sań. „Proszę nie podjeżdżać do moich koni” - powiedziałem. „No proszę” - powiedział puł­kownik - „Ten mi dzisiaj wydaje rozkazy”, a 50. konnych z obstawy pułkownika buchnęło śmiechem i wszyscy zaczęli się śmiać. Rozstaliśmy się w dobrych humo­rach, powiedziano nam, w którym miejscu najlepiej przejechać Turię i tory. Tak myślę, że pobyt pułkownika był związany z wymianą 70. Niemców, wziętych do niewoli w Bielinie, na 300 więźniów z więzienia we Włodzimierzu.

Przez Ossę zaczęły przechodzić oddziały, także my zostaliśmy w Ossie, czyli sztab i oddział „Kowala”, jedna kompania „Jastrzębia” i to działo, którego nie udało nam się „poświęcić”. I my ją w końcu opuściliśmy. Przejechaliśmy przez Turopin i Mokrzec, nad nami bardzo wysoko z kierunkowanego marszu leciała niemiecka „Rama”. Spodziewaliśmy się nalotu. Na szosie przed Turopinem dołą­czyliśmy do dużej kolumny wozów (100). Zatrzymaliśmy się w Hajkach, a następnie zjeżdżaliśmy na most na Turii, zbudowany przez saperów warszawskiej kompnii Przeprawa trwała dość długo, bo tylko jeden zaprzęg mógł się przeprawiać. I tak konie i wozy szły jakby po wodzie. Po tej przeprawie przez Turię zatrzymaliśmy się w Stawkach. Nie wiem, ile czasu upłynęło od przybycia do Stawek.

Zbliżała się Wielkanoc, ale nikt nie myślał o świętach. Za to dotarła wiado­mość o kolumnie Niemców zdążających do okrążonej Kowali. Major „Kowal” wyznaczył oddziały, które wezmą udział w zasadzce. Ja nadal opiekowałem się luzakiem i końmi majora i porucznika. Pewnego razu o zmroku stałem z końmi przy ścianie. Wtedy ktoś wszedł, zaczęli rozmawiać o tej zasadzce. Okazało się, że to major i porucznik, który powiedział „Weźmiemy »Bączka« ze sobą, to przy­pilnuje koni, które zostawimy w lesie”. Nad ranem zaczęła się strzelanina, było jeszcze ciemno. Trwała krótko, potem wszystko ucichło i nastała cisza. Nie wiem jak długo to wszystko trwało, czekałem na kogoś z duszą na ramieniu przy tych koniach. Wreszcie ktoś przyszedł i poprowadziliśmy konie na drogę, na której stał duży niemiecki wóz z pałąkami. Był pełen broni, a przed nim kolumna jeń­ców wziętych do niewoli. Major wydał rozkaz wymarszu, a my na skróty wróci­liśmy do Stawek. Czekałem na ten tabor i już myślałem, że będę miał automat a nie karabin - nic z tego. Na wozie były same karabiny. Zabrano tylko kilka karabinów i jakieś skrzynki. Były to granatniki. Na lufę karabinu nakładało się, tak jak bagnet, czarną tulejkę i wkładało się do niej granatnik. Załadowywało się karabin normalnym nabojem, tylko pomalowanym na czarno z białym czubkiem, ustawiało się karabin pod kątem i strzelało jak z moździerza.

W sztabie w Stawkach z dawnych żołnierzy był tylko Franio i ja. Przybyły dwa pułki kawalerii płk. Purczyńskiego. Porozstawiali swoją artylerię niedaleko sztabu, wcale jej nie maskując. Nadeszła Wielkanoc, z rana ks. Piotrowski zaczął odprawiać mszę. Było trochę żołnierzy, ale mniej niż zwykle. Podczas tej mszy podszedł ktoś do księdza i coś mu powiedział. Ksiądz przeżegnał się, trochę się pomodlił i powiedział „Przedarły się dwa czołgi przez naszą obronę, kto musi wracać do oddziału niech idzie”. I jak gdyby nic, odprawiał mszę dalej. Tylko kil­kunastu odeszło, musieli to być gońcy albo taboryci. Reszta modliła się dalej. I tak zaczęły się ciężkie boje naszej dywizji o Sztum, Czmykos, Pustynkę, Sta- weczki, Władynopol, Mosur, Janin Bór, Dobry Kraj i inne wsie.

Zapadł mi w pamięci taki obraz. Na wozie siedzi żołnierz, ma obandażo­waną głowę, nie widzi. Sanitariuszka go karmi, zaczynało się okrążanie dywizji. Zastanawiałem się jak ten niewidomy żołnierz da sobie radę. Był to plutonowy „Żemło”, poszedł sprawdzić zaminowany mostek i wtedy wybuchła mina, pozba­wiając go wzroku. Był z nami cały czas, w okrążeniu „bazy czołgowej”, potem odzyskał wzrok.

Pewnej nocy odebrano zrzut, przespałem ten moment. Rano rozdawano broń, były to kolty, granaty oraz mundury, trochę broni maszynowej niemieckiej, amunicja. Ci z taborów i ranni robili sobie namioty ze spadochronów, bo były Zbliżała się Wielkanoc, ale nikt nie myślał o świętach. Za to dotarła wiado­mość o kolumnie Niemców zdążających do okrążonej Kowali. Major „Kowal” wyznaczył oddziały, które wezmą udział w zasadzce. Ja nadal opiekowałem się luzakiem i końmi majora i porucznika. Pewnego razu o zmroku stałem z końmi przy ścianie. Wtedy ktoś wszedł, zaczęli rozmawiać o tej zasadzce. Okazało się, żc to major i porucznik, który powiedział „Weźmiemy »Bączka« ze sobą, to przy­pilnuje koni, które zostawimy w lesie”. Nad ranem zaczęła się strzelanina, było jeszcze ciemno. Trwała krótko, potem wszystko ucichło i nastała cisza. Nie wiem jak długo to wszystko trwało, czekałem na kogoś z duszą na ramieniu przy tych koniach. Wreszcie ktoś przyszedł i poprowadziliśmy konie na drogę, na której stał duży niemiecki wóz z pałąkami. Był pełen broni, a przed nim kolumna jeń­ców wziętych do niewoli. Major wydał rozkaz wymarszu, a my na skróty wróci­liśmy do Stawek. Czekałem na ten tabor i już myślałem, że będę miał automat a nie karabin - nic z tego. Na wozie były same karabiny. Zabrano tylko kilka karabinów i jakieś skrzynki. Były to granatniki. Na lufę karabinu nakładało się, tak jak bagnet, czarną tulejkę i wkładało się do niej granatnik. Załadowywało się karabin normalnym nabojem, tylko pomalowanym na czarno z białym czubkiem, ustawiało się karabin pod kątem i strzelało jak z moździerza.

W sztabie w Stawkach z dawnych żołnierzy był tylko Franio i ja. Przybyły dwa pułki kawalerii płk. Purczyńskiego. Porozstawiali swoją artylerię niedaleko sztabu, wcale jej nie maskując. Nadeszła Wielkanoc, z rana ks. Piotrowski zaczął odprawiać mszę. Było trochę żołnierzy, ale mniej niż zwykle. Podczas tej mszy podszedł ktoś do księdza i coś mu powiedział. Ksiądz przeżegnał się, trochę się pomodlił i powiedział „Przedarły się dwa czołgi przez naszą obronę, kto musi wracać do oddziału niech idzie”. I jak gdyby nic, odprawiał mszę dalej. Tylko kil­kunastu odeszło, musieli to być gońcy albo taboryci. Reszta modliła się dalej. I tak zaczęły się ciężkie boje naszej dywizji o Sztum, Czmykos, Pustynkę, Sta- weczki, Władynopol, Mosur, Janin Bór, Dobry Kraj i inne wsie.

Zapadł mi w pamięci taki obraz. Na wozie siedzi żołnierz, ma obandażo­waną głowę, nie widzi. Sanitariuszka go karmi, zaczynało się okrążanie dywizji. Zastanawiałem się jak ten niewidomy żołnierz da sobie radę. Był to plutonowy „Żemło”, poszedł sprawdzić zaminowany mostek i wtedy wybuchła mina, pozba­wiając go wzroku. Był z nami cały czas, w okrążeniu „bazy czołgowej”, potem odzyskał wzrok.

Pewnej nocy odebrano zrzut, przespałem ten moment. Rano rozdawano broń, były to kolty, granaty oraz mundury, trochę broni maszynowej niemieckiej, amunicja. Ci z taborów i ranni robili sobie namioty ze spadochronów, bo były w kolorze czarnym i zielonym, nie było wtedy białych spadochronów. Niedaleko gajówki stał sztab sowiecki i nasz też był blisko. Niemcy zbombardowali to miej­sce postoju, zabijając kilka koni sztabowych. Leżałem sobie pod furą z rannymi, bo było trochę słomy i rozmyślałem co dalej. Padł rozkaz: „»Bączek« - pojedziesz do Stawek, zawieziesz żołnierzom jedzenie. Zameldujesz się u majora”. Konie już były zaprzężone, dwa termosy przywiązane do drabin wozu. Jechałem drogą polną, po prawej miałem Hajki a po lewej pierwsze zabudowania Stawek. Uje­chałem może 500 m, gdy usłyszałem takie dalekie „Barn” - to były wystrzały ar­mat, których pocisków nie słychać, spadają bowiem bezgłośnie. Obsypało mnie piachem, konie zaczęły rwać galopem, nie zorientowałem się, że na tej przestrze­ni między lasem a Stawkami byłem tylko ja. Pociski padały za mną, widocznie nie obliczyli pędu koni. Ubezpieczenie Stawek od strony Hajek obserwowało ten ob­strzał. Zakładali się, czy mnie trafią czy nie. Nie zwracałem uwagi na te wybuchy. Zapatrzony byłem na Staweczki, bo wieś płonęła. Słychać było wystrzały, tam to­czyła się walka. Zajechałem pod kwaterę mjr. „Kowala” i chciałem zameldować, ale przed drzwiami stał kozak w czapce z czerwonym denkiem, z białym krzyżem i nieodłączną nahajką na przegubie ręki. Nie chciał mnie wpuścić do środka. Był to późniejszy przewodniczący ZG ZBOWiD - Wroński, a teraz był zwiadowcą oddziałów sowieckich. Przed furą zaczęli zbierać się nasi żołnierze, jedni nabie­rali zupę, drudzy oglądali termos i konie. Gdy podszedłem okręcili mną jak frygą. Zobaczyłem, że jeden z termosów był rozwalony odłamkiem. „No miałeś dużo szczęścia, chłopcze - ty i konie jesteście cali”. Wtem wyszedł por. „Strzemień- czyk” i powiedział: „Zdejmijcie te baniaki, a ty »Bączek« jedź do Staweczek po rannych”. Serce skoczyło mi do gardła, nie mogłem okazać, że mam stracha. Wieś płonęła, a strzały było słychać na końcu wsi. Położono mi dwóch rannych na wóz i wróciłem do Stawek. Poczekano aż się ściemni i spora kolumna wozów ruszyła w stronę lasu. Mówiono: „skoro tego chłopaka artyleria namierzyła, to kolumnie by nie darowano”. W lesie wyprzągłem konie i położyłem się spać pod wozem. Byłem głodny, cały dzień nic nie jadłem, przyniosłem sobie za pazuchą dwa su­chary niemieckie, które otrzymałem od Janka w Staweczkach. Nawet nie było czasu spytać, jak tam rodzice, bo z Ossy było w nocy widać jak płonął Kowel. Na odjezdne Janek krzyknął: „Spotkamy się za Bugiem”.

c.d.n.