Powiat oszmiański za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów był największym z powiatów w województwie wileńskim. To właśnie na jego terenie – w Krewie – zawarto układ, który dał początek unii polsko-litewskiej. Stąd wywodzi się królewska dynastia Jagiellonów. Tu urodziło się wielu wybitnych artystów, kapłanów i obrońców Ojczyzny.

W cyklu wspomnień przedstawię osoby i rodziny związane z przedwojenną historyczną „Oszmiańszczyzną”. Niekiedy będą to wątki nieznane, innym razem odświeżone, ale wzbogacone o nowe materiały z archiwów lub zbiorów prywatnych. Znacznej części nigdy nie publikowano. Kolejne artykuły pojawiać się będą w dwumiesięcznych odstępach.

Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej Stanisław Keczmer związał swe życie z powiatem oszmiańskim w roku 1922. Do wybuchu II wojny światowej pracował w oświacie. Pracę nauczycielską łączył z aktywnością społeczną oraz podnoszeniem kwalifikacji wojskowych. Jako podporucznik rezerwy wziął udział w wojnie z Niemcami. Jesienią 1939 roku powrócił do Wilna. Aresztowany przez Sowietów znalazł się w Kozielsku.

Urodził się 18 października 1901 roku w Dobrej Woli, obecny powiat mławski. Był synem Romana i Marianny z Balcerzaków. Edukację rozpoczął w szkole ludowej, do której uczęszczał przez pięć lat. Następnie pobierał nauki prywatnie. W roku 1916 złożył egzamin do klasy trzeciej ośmioklasowego gimnazjum męskiego w Mławie. Uczęszczał do niego przez cztery lata. Klasę szóstą ukończył, otrzymując promocję do klasy siódmej w czerwcu 1920 roku. Wówczas wstąpił ochotniczo w szeregi Wojska Polskiego i wziął udział w wojnie polsko- bolszewickiej. Służył w 7 Pułku Ułanów w stopniu szeregowca od 7 lipca 1920 roku. Wraz z kadrą zapasową pułku znalazł się w Gnieźnie, gdzie w kilka tygodni sformowano szwadron zapasowy dla uzupełnienia jednostki. Następnie przez Łódź i Kalisz dotarł do Warszawy. Połączenie z formacją macierzystą nastąpiło dopiero w okolicach Nowogródka. Tam przydzielono go do 3 szwadronu. Służył w nim do 24 listopada 1920 roku. W tym czasie jednostka pełniła służbę dozorową wzdłuż Dźwiny. W Dziśnie dostał zwolnienie z wojska.

Po powrocie z armii do 1 stycznia 1922 roku pracował jako urzędnik starostwa w Działdowie. Od 6 stycznia 1922 roku rozpoczął pracę w zawodzie nauczycielskim na terenie powiatu oszmiańskiego. Ukończył seminarium nauczycielskie, w którym zdał egzamin dojrzałości.

/ Odpis zaświadczenia wystawiony w roku 1921 Stanisławowi Keczmerowi przez dyrektora ośmioklasowego gimnazjum męskiego w Mławie Mieczysława Pogonowskiego, zbiory Centralne Archiwum Wojskowe

Służba na Oszmiańszczyźnie

Na terenie powiatu oszmiańskiego zmieniał placówki. W latach 20. pracował w Polanach. W pierwszej połowie 1929 roku przebywał w Oszmianie, w drugiej pełnił funkcję nauczyciela szkoły powszechnej w Graużyszkach.

Pod koniec lat 20. odznaczony Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości.

W roku 1929 rozpoczął starania o przyjęcie na kurs podchorążych. Opiniowany pozytywnie zarówno przez władze starostwa oszmiańskiego oraz powiatowego komendanta przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego uzyskał przychylną odpowiedź Ministerstwa Spraw Wojskowych. Od 1 lipca do 24 sierpnia 1929 roku odbył skrócony kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Grudziądzu. Starszeństwo otrzymał 1 września 1929 roku. Przydzielony został do 6 Pułku Piechoty Legionów, który stacjonował w Wilnie.

/ Opinia Starosty Powiatowego w Oszmianie Eustachego Chrzanowskiego na temat Stanisława Keczmera przesłana do Ministerstwa Spraw Wojskowych, zbiory Centralne Archiwum Wojskowe

11 stycznia 1930 roku wziął ślub z pochodzącą z Oszmiany Genowefą Teresą Gębicką, córką Konstantego i Sabiny ze Żdanowiczów. Sakrament małżeństwa przyjęli w kościele św. Jana Chrzciciela w Wilnie. Rok później na świat przyszła ich jedyna córka Krystyna.

Z Graużyszek przeniesiono go do Borun, stamtąd zaś 1 listopada 1931 roku do szkoły powszechnej w Powiażach. W Oszmianie ponownie znalazł się po roku 1932. Funkcjonowała tam wówczas placówka z nowym budynkiem, oddanym do użytku w roku 1930. Na jej otwarciu gościł m.in. prezydent Ignacy Mościcki. Grono nauczycielskie w roku 1931/32 liczyło 15 pedagogów, a 650 uczniów uczęszczało na zajęcia. Kierownictwo sprawował Jan Koneczny.

Ważny aspekt życia Stanisława Keczmera stanowiła działalność społeczna. Należał do związku strzeleckiego. Był także członkiem ZNP. W jego oddziale powiatowym wszedł w skład zarządu, a od 1933 roku pełnił stanowisko sekretarza. W ramach tej organizacji działały też liczne sekcje. Stanisław kierował sekcją prasową oraz oświaty pozaszkolnej.

Co roku odbywał ćwiczenia wojskowe w 6 Pułku Piechoty Legionów. Oceniany dobrze za zmysł organizacyjny i administracyjny, samodzielność i dokładność. Przełożeni zalecali jednocześnie potrzebę nabierania praktyki w dowodzeniu. Stanisława Keczmera opiniował m.in. ppłk dypl. Zygmunt Berling, w latach 1933 i 1935 zastępca dowódcy pułku.

W roku szkolnym 1936/37 doszło do podziału oszmiańskiej szkoły powszechnej na dwie placówki. Stanisław Keczmer trafił do szkoły powszechnej nr 2, którą kierował Józef Pienias. Danuta Kiełbowicz, córka innego nauczyciela szkoły powszechnej w Oszmianie Stanisława Sawarskiego, wspominała, że Keczmera często widywano wówczas w mundurze wojskowym.

/ Zespół taneczny szkoły powszechnej w Oszmianie w roku 1938 wraz z nauczycielami. Stanisław Keczmer drugi od lewej, w ostatnim rzędzie. Fot. zbiory Ludwika Orłowskiego

 Udział w wojnie obronnej, więzień Kozielska, zamordowany w lesie katyńskim

Zbliżała się wojna, nastąpiła mobilizacja. Już 26 sierpnia pułk Stanisława Keczmera osiągnął gotowość mobilizacyjną. Dzień później na pułkowym boisku sportowym dokonano przeglądu jednostki, po której dowódca płk Stanisław Engel zgłosił meldunek gen. Wincentemu Kowalskiemu, dowódcy 1 Dywizji Piechoty Legionów (6 Pułk Piechoty wchodził w jej skład). Ksiądz kapelan Bolesław Gramz (w niektórych źródłach widnieje pod imieniem Józef) odprawił mszę świętą[1]. Po niej, w pełnym rynsztunku, nastąpił przemarsz ulicami Wilna.

1 Dywizja Piechoty Legionów działała w składzie Grupy Operacyjnej „Wyszków” i 1 września skoncentrowała się w lasach na zachód od Broku. 4 września zapadła decyzja o przejściu GO „Wyszków” w rejon Różana. Po odwrocie za Bug pułk wziął udział w zwycięskiej bitwie pod Kałuszynem. Niestety stracił wtedy około 30% żołnierzy. Dalszy szlak wiódł w kierunku: Wodyń, Parczew, Włodawa, Radzyń Podlaski, Chełm oraz Tarnawatka. Po zakończeniu działań dowództwo nakazało żołnierzom starszym oraz mającym na utrzymaniu rodziny wracać do swoich miejsc zamieszkania.

Stanisław Keczmer udał się do Wilna. Niestety wpadł w ręce radzieckie. Wywieziono go do Kozielska, położonego około 250 kilometrów na południowy wschód od Smoleńska. Jeńcy przebywali w budynkach poklasztornych dawnej Pustelni Optyńskiej.

Likwidacja obozu kozielskiego (tzw. rozładowanie) rozpoczęła się 3 kwietnia 1940 roku. Znajdowało się w nim wówczas około 4,5 tysiąca polskich oficerów. Wśród więźniów Kozielska 535 osób stanowili nauczyciele.

Genowefa Keczmer ostatnią wiadomość otrzymała od męża w marcu 1940 roku. Wysyłane później przez nią paczki i listy wracały. Bezskutecznie szukała również małżonka przez Czerwony Krzyż.

Transporty z kolejnymi partiami oficerów odchodziły z Kozielska aż do połowy maja. Kierowano je do podsmoleńskiej stacji Gniezdowo. Dalej przewożono więźniów samochodami do pobliskiego lasu katyńskiego i tam strzałem w tył głowy tracono. Stanisław Keczmer zamordowany został przez Sowietów w kwietniu 1940 roku. Numer listy wywozowej -22/2-441-22. Pochowano go na cmentarzu w Katyniu.

Po wojnie rodzina Stanisława opuściła Oszmiańszczyznę i we wrześniu 1945 roku zamieszkała w Bydgoszczy przy ulicy Flisackiej. W roku 1947 Genowefa rozpoczęła procedurę uznania męża za zmarłego. Postanowienie takie wydał 23 marca 1948 roku Sąd Grodzki w Bydgoszczy.

Dopiero w roku 1990 ZSRR oficjalnie przyznało, że zbrodni na polskich oficerach dokonało NKWD. 28 lipca 2000 roku otwarto Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu. Spoczywa na nim 4421 oficerów i podchorążych Wojska Polskiego, jeńców wojennych z obozu w Kozielsku.

W 2007 roku Stanisław Keczmer pośmiertnie awansował na stopień porucznika Wojska Polskiego. Zasłużonego obrońcę ojczyzny, społecznika i nauczyciela uhonorowała również społeczność Lipowca Kościelnego, gdzie 27 października 1901 roku w parafii św. Mikołaja przyjął sakrament chrztu. Odsłonięty pomnik stanął w pobliżu obecnej szkoły podstawowej im. bł. bp. Leona Wetmańskiego 14 kwietnia 2010 roku.

/ Tablica upamiętniająca Stanisława Keczmera w Lipowcu Kościelnym, fot. zbiory Tomasza Kiejdo