Okrężną drogą przez las pobiegłem do domu. Ukryłem się w zaroślach i obserwowałem puste podwórze. Wokół panowała cisza. Przez otwarte drzwi usłyszałem płacz siostry. Mama leżała na łóżku, miała silny atak dusznicy bolesnej, na którą cierpiała od kilku miesięcy. Przy niej stała bezradna i spłakana Danusia. Mama pocieszyła mnie, że ojciec na pewno uciekł. Był doświadczonym żołnierzem, przeszedł kampanię wrześniową, umiał więc zachować się w takiej sytuacji jak dzisiaj. Gdy spostrzegł zbliżających się do podwórza banderowców, nie miał wątpliwości, co go może spotkać. Skoczył raptownie za budynek i pod jego osłoną pobiegł w kierunku pobliskiego gęstego zagajnika. Biegł pochylony, zygzakiem, po strzale padał, udając trafionego. Szczęśliwie dobiegł do zagajnika, gdzie się ukrył, a następnie pod osłoną nocy przedostał się do Zasmyk. Został żołnierzem samoobrony.

Do Radowicz już nie wrócił. Banderowcy postawili mamie to samo co i dziadkom żądanie: ojciec ma w ciągu trzech dni zgłosić się do ich sztabu. W przeciwnym razie zastrzelą nas i spalą zabudowania. Nie mieliśmy najmniejszych wątpliwości, co by się stało, gdyby ich żądanie zostało spełnione. Im chodziło o wymordowanie w pierwszej kolejności mężczyzn zdolnych do posługiwania się bronią. Z dziećmi, kobietami i starcami nie mieliby już większych kłopotów. Ochłonąwszy z silnego wrażenia zabraliśmy się z siostrą do obrządku inwentarza. Mama udała się do krewnych w Polskiej Kolonii, by dowiedzieć się, co robić dalej. Wróciła z informacją, że nocą był u nich goniec z Zasmyk. Polecił spakować najpotrzebniejsze rzeczy i mieć w pogotowiu wozy, a na sygnał zebrać się w miejscu, które zostanie podane. W drodze do Zasmyk będzie nas osłaniał pododdział samoobrony. Do tego czasu należy mieć się na baczności, noce i wczesne ranki spędzać w ukryciu, powiadomić natychmiast samoobronę, gdyby we wsi pojawiło się więcej banderowców. Ze względu na deszczowa pogodę następne noce spędzaliśmy w schowku w stodole. We dnie krzątaliśmy się w trójkę przy zbiórce zbóż, zachowując środki ostrożności. Część domowego sprzętu zakopaliśmy o zmierzchu w ogrodzie. Przygotowany do podróży wóz ustawiliśmy przed domem. O zmroku niepostrzeżenie szliśmy do schowka. Coraz bardziej dręczyła nas niepewność i lęk o nasze życie. Atmosfera stawała się już nie do zniesienia. Pragnęliśmy jak najprędzej uciec stąd. Tylko dziadkowie w dalszym ciągu nie chcieli słyszeć o opuszczeniu gospodarstwa. Nam radzili wyjechać jak najszybciej. Czekaliśmy więc na zbawczy sygnał i obiecaną obstawę. Dnia 25 sierpnia, późnym wieczorem, omawialiśmy w schowku szeptem nasz wyjazd, wsłuchując się jednocześnie w nocną ciszę, tajemniczą i groźną. We wsi poszczekiwały psy, co oznaczało, że kręcą się tam jacyś przybysze. Tym razem, jak na złość, Łysek kręcił się koło naszej kryjówki, skomląc. Późną nocą posnęliśmy, ale wkrótce obudziła mnie mama Ktoś chodził po podwórzu. Rozległo się stukanie w okno. Łysek milczał. Widocznie – pomyśleliśmy – pobiegł znowu do sąsiadów. Zacząłem dygotać jak w febrze. Przez szparę w ścianie stodoły było widać że ktoś idzie w naszym kierunku. Zamarliśmy z mamą w bezruchu, nie budząc siostry. Czekaliśmy już na najgorsze. Ale oto usłyszeliśmy radosne skomlenie Łyska i po chwili znajomy głos Henia, najmłodszego brata mamy, który 13 lipca wymaszerował z oddziałem do Zasmyk. Lęk nasz nagle zamienił się w nieopisaną radość. Wygramoliliśmy się z kryjówki, obudziliśmy Danusię i wszyscy troje uściskaliśmy serdecznie „Liska”. Przyszedł odwiedzić przede wszystkim swoich rodziców i namówić ich, by opuścili Radowicze. Ale dziadkowie trwali przy swoim. Powodem tej decyzji była m.in. choroba dziadzia – pogłębiający się ostatnio niedowład prawej ręki. Henio przekazał nam serdeczne słowa od ojca, który szczęśliwie dotarł do Zasmyk i myślał o nas z nadzieją na szczęśliwe tam spotkanie. Ale zaraz bardzo zasmuciła nas wiadomość, że banderowcy zamordowali wiele osób z Radowicz, naszych dobrych znajomych, udających się do zasmyckiego kościoła i powracających stamtąd w niedzielę 22 sierpnia Ciał jeszcze nie znaleziono, ale nadzieja, że są żywi, jest juz znikoma. Z Radowicz nie dojechali do kościoła Adam Bartoszewski z żoną Weroniką, którzy chcieli odwiedzić syna Edwarda, będącego od kilku dni w samoobronie oraz sąsiadka Ludwika Daszkiewicz, która pojechała z nimi, by zobaczyć się z synem Henrykiem. Miała jechać z nimi i Danusia Kostrubiec, by odwiedzić ojca Władysława, który w samoobronie od kilku dni był rusznikarzem. W drodze do Bartoszewskich użądliła ją pszczoła. Z powodu opuchlizny policzka musiała zrezygnować z wyjazdu i uratowała się. Bartoszewscy ze względu na zapowiadający się upał zdecydowali się jechać przez lityński las, by me przegrzewać koni, o które bardzo się troszczyli. I tam ich spotkała śmierć. Z kościoła tej niedzieli nie wrócili Stanisław i Aniela Małkowscy, rodzice sześciorga małych dzieci oraz ich sąsiedzi: Rozalia Kułakowska i Maria Kiełbasa z czternastoletnim synem Marianem, a także trzynastoletnia Ewa Młynek. Inni radowiczanie, między innymi Bogumiła Molenda, którzy w obie strony jechali inną drogą, przez Piórkowicze, wrócili pod wieczór szczęśliwie do domu. Wiadomość o śmierci znajomych bardzo nas zatrwożyła. Potwierdzała nasze obawy, że drogi do Zasmyk są już zamknięte i uciekający będą narażeni na śmiertelne niebezpieczeństwo. Późną nocą pożegnaliśmy się z Heniem z głęboką nadzieją, że nasi partyzanci przyjdą nam na czas z pomocą. Dnia 26 sierpnia Ukrainiec Aleksander Hawryluk, sąsiad i przyjaciel dziadków, przekazał im w tajemnicy, że banderowcy polecili miejscowym nazistom, by wzięli udział w najbliższych dniach w likwidacji ludności polskiej. Mieli wspomóc w tej akcji specjalny oddział, którego już oczekiwano we wsi. Wiadomość ta lotem błyskawicy obiegła polskie rodziny, pozostające jeszcze na swoich gospodarstwach. Od tej pory nikt z nas i sąsiadów nie wychodził na pole do pracy. Mama krzątała się po obejściu, trzymając się za chore serce, co chwila przystając, by odpocząć. Stale powtarzała płacząc: „Boże, za co nas tak karzesz?”. Staraliśmy się nie spuszczać mamy z oczu w obawie, że nam umrze i zostaniemy sami. 30 sierpnia przed południem przybiegła do nas zdyszana babcia z wiadomością od Aleksandra, że do jego lasku wjechało kilka furmanek z banderowcami. Część z nich poszła do wsi, by zwołać na popołudnie jakieś zebranie. Reszta banderowców śpi na wozach. Powiedziała również, że Aleksander obiecał ukryć dziadków w razie potrzeby na jakiś czas. Babcia z kolei zapewniła nas, że zaopiekuje się naszym inwentarzem, dopóki to będzie możliwe. Ponaglała mamę do wyjazdu, nawet gdyby nie było zbrojnej obstawy. Pożegnała się z nami serdecznie, jak nigdy dotąd. Za furtką odwróciła się do nas na moment i poszła w pośpiechu bez słowa. Nasza trójka wybuchła płaczem. Noc z 30 na 31 sierpnia – ostatnią w Radowiczach – spędziliśmy w pobliskim, gęstym sosnowym młodniku, który kilka dni temu dał schronienie ojcu, a gdzie Żyd Josek, mój starszy szkolny kolega; ukrywał się w ubiegłą zimę. Teraz spotkał nas podobny los.

O zmroku chyłkiem skradaliśmy się do zagajnika. Nagle na trakcie, przez który trzeba było przejść, dały się słyszeć odgłosy jadących wozów i głośne rozmowy. Jechało kilka furmanek z banderowcami. Nie było czasu na ucieczkę. Pokładliśmy się w przydrożnym rowie, gdzie krzewy i zielsko dawały ukrycie. Jedna furmanka skręciła do naszych zabudowań. Po kilkunastu minutach odjechała, podążając za resztą. Gdy rozmowy ucichły i wozy skryły się w mroku, przebiegliśmy chyłkiem trakt, zagłębiając się w sosnowym młodniku. Wkrótce znaleźliśmy się na upatrzonym miejscu. Długo nie mogliśmy ochłonąć z wrażenia, dygocąc ze strachu. We wsi zaczęły gwałtownie ujadać psy. Wzmagał się trwożny niepokój, w powietrzu wisiało coś groźnego. Zaczęliśmy się modlić szeptem. Opatuleni kocami i przytuleni do siebie posnęliśmy wreszcie. Późną nocą obudziła nas gwałtowna nawałnica. Rozległy się ogłuszające grzmoty i lunął rzęsisty deszcz. Ale burza wkrótce przeszła, niebo zaiskrzyło się gwiazdami, pociągnęło wilgotnym chłodem. Mimo przemoczenia i chłodu znowu posnęliśmy głębokim snem. Gdy obudziła nas mama, słońce było już nad lasem. Wstawał piękny słoneczny dzień. Ostrożnie wyszliśmy z zagajnika. Skradając się weszliśmy na podwórze. Drzwi w domu były pootwierane, na podłodze walały się porozrzucane rzeczy, pakowane przez nas z dużym trudem. Widoczna była obecność intruzów. Na widok tego bałaganu zdjął mnie dławiący strach, nogi uginały się jak z waty. Na myśl, że mogliśmy leżeć już tutaj martwi, zrobiło mi się mdło. Podszedłem do siedzącej bezradnie na podwórzu mamy i krzyknąłem rozpaczliwie: „Uciekajmy, bo nas zabiją!”. Mama wstała, trzymając się za serce i powiedziała jakimś dziwnym głosem: „Uciekamy! Niech się dzieje już, co chce. Zawiadomię tylko dziadków”. I resztkami sił pobiegła do nich. My tymczasem w wielkim pośpiechu zebraliśmy z siostrą porozrzucane rzeczy, pakując je do worka. Kawałkiem czerstwego chleba zaspokoiliśmy poranny głód. Czekając na mamę poczułem jakiś gorzki żal wszystkiego wokół: domu, sadu, pól i błękitnego nieba. Mama szybko wróciła, z trudem łapiąc powietrze. Okropnie zdyszana powiedziała: – Uciekajmy! Zaprzęgaj! Przyjechali; będą mordować! Aleksander powiedział dziadkowi, że jutro albo nawet dzisiaj będą nas zabijać. Blednąc osunęła się na łąkę przed domem. Chwycił ją silny atak dusznicy. Rzuciłem się do stajni, wyprowadziłem klacz i z trudem narzuciłem jej uprząż. Na wóz włożyłem kilka snopków owsa, a następnie worki z rzeczami i mąką. Wypuściłem krowy z obory, które poszły na polanę. Łyska spuściłem z łańcucha i przygroziłem, by – zgodnie z życzeniem mamy – pozostał na podwórzu. Łysek posłuchał, jak nigdy, usiadł pośrodku podwórza i z niepokojem przyglądał się, gdy ruszyliśmy w drogę. Z pobliskiego wzniesienia spojrzałem na podwórze. Było widoczne jak na dłoni. Pośrodku siedział Łysek i patrzył w naszą stronę. Zrobiło mi się go okropnie żal i poprosiłem mamę, byśmy go zabrali. Ale mama nie wyraziła zgody, licząc że wkrótce wrócimy, a przez ten czas będzie się nim opiekować babcia. Widok opuszczanego podwórza z Łyskiem utkwił mi na zawsze w pamięci. Gdy o nim wspominam, wzruszenie ściska mi gardło. Jechaliśmy kłusem leśną, rzadko już uczęszczaną drogą, by umknąć niepostrzeżenie. Trzymając lejce biegłem z siostrą obok wozu, żeby klaczy na piaszczystej drodze było lżej. Mama leżała na wozie, zwijając się z bólu. Bez przeszkód przyjechaliśmy do Polskiej Kolonii, gdzie stał już rząd furmanek gotowych do drogi. Szczęściem, na wyczucie, trafiliśmy w samą porę. Byłem rozczarowany, gdy spostrzegłem, że jadą wyłącznie kobiety z dziećmi, bez zapowiadanej zbrojnej obstawy. Wiadomość, że widziano banderowców w pobliskich ukraińskich zabudowaniach, wprowadziła nas w nastrój trwogi, graniczącej z paniką. Ruszyliśmy natychmiast kolumną wozów w stronę Zasmyk, ponaglając się do szybszej jazdy. Po drodze dołączały do nas kolejne furmanki wyładowane manelami i dziećmi. Część kobiet szła obok wozów, modląc się na głos. Wreszcie dojeżdżamy do Zasmyk. Mama ociera łzy wielkiej radości i niewysłowionej ulgi. „Jesteśmy ocaleni” – mówi do nas, pokonując najgłębsze wzruszenie i dokuczliwy ból serca. Radość opanowuje cały tabor. W kępie drzew na skraju wsi stoi z dubeltówką bosy, może 18-letni wartownik. Dowiadujemy się od niego, że dzisiaj, 31 sierpnia, o świcie, zasmycka samoobrona odniosła zdecydowane zwycięstwo nad dużym zgrupowaniem banderowców, szykujących się do zdobycia Zasmyk. Łatwo teraz domyślamy się, dlaczego nie ma z nami obiecanej zbrojnej eskorty i dlaczego mimo to udało się nam przebyć śmiertelnie niebezpieczną drogę. Banderowcy, przerażeni sromotną klęską, uciekli wraz z cywilną ludnością ukraińską do miejscowości dalej położonych od Zasmyk. Nagła i groźna dla nich wieść lotem błyskawicy obiegła okoliczne wsie, krzyżując w tym dniu bandyckie zamiary wobec ludności polskiej. Spontanicznie gromadzimy się wszyscy koło przydrożnego krzyża, dziękując Opatrzności za ocalenie, modlimy się za poległego w dzisiejszej bitwie Stasia Romankiewicza z radowickiej jedenastki. Przybyłe z nami rodziny rozjechały się po Zasmykach do krewnych czy znajomych, gdzie znalazły dach nad głową i życzliwość. Niektórzy udali się do sąsiednich kolonii. My oraz ciocia Bronia z córkami zatrzymaliśmy się u gospodarza Franciszka Wiśniewskiego, nieopodal kościoła. Zaraz po naszym przyjeździe zjawił się ojciec z wujkiem Molendą oraz inni uciekinierzy, ciekawi najświeższych wydarzeń. Znowu byliśmy razem, co sprawiło nam wielką radość. Uniknęliśmy najgorszego. Martwiliśmy się tylko o dziadków i ciocię. Zdziwiłem się bardzo, że ojciec z wujkiem, jako partyzanci, nie przyszli z bronią. Nie śmiałem o nią pytać. Byłem pewny, że zostawili ją na placówce. Później dowiedziałem się, że jeszcze jej nie posiadali. Broń trzeba było zdobywać w boju lub w najlepszym razie kupować u Niemców czy Węgrów za wysoką cenę. Wieczorem udaliśmy się gromadnie do kościoła, który w pierwszej chwili wydawał mi się pusty. Wewnątrz panował mrok, tylko na głównym ołtarzu pełgały wątłe płomyki dwóch świec, ledwie rozjaśniając małą część wnętrza. Po chwili zaczęli się wyłaniać z mroku wierni, klęczący w ławkach i bocznych nawach. Przed wielkim ołtarzem leżało krzyżem dwóch księży. Pochodzili – jak mówiono – z parafii, gdzie banderowcy dokonali masowych mordów ludności polskiej. Słychać było stłumiony szloch kilku kobiet, który chwilami przeradzał się w spazmatyczne łkanie. W pewnym momencie w nawie powstało poruszenie. Z mroku wyłoniło się kilka kobiet wynoszących jakąś omdlałą kobiecinę na zewnątrz. Nastrój w kościele stawał się przygnębiający, nie do zniesienia. Spazmatyczny szloch, teraz już wielu kobiet i dzieci, przejmował lękiem. I tu, w świątyni, czuło się rosnącą rozpacz polskiej ludności i grozę banderowskiego terroru. Wracaliśmy z kościoła przygnębieni. Ale mimo morza nieszczęść tutaj, w Zasmykach, wydawało się, że krwawa nawałnica przechodzi gdzieś bokiem, oddalą się od nas i świta nadzieja na przetrwanie. Z gromadą znajomych Udaliśmy się do stodoły, prowizorycznie wydzielonej na noclegi. Pierwszy raz od wielu tygodni zasnąłem bez dławiącego lęku. Ale noc nie była spokojna. Po północy przybyli do stodoły nowi uciekinierzy. Słyszałem głośne rozmowy i płacz. Spostrzegłszy nas, kobiety zaczęły głośno i bezładnie opowiadać o masakrze gdzieś na północny wschód od Zasmyk. Części ludności udało się uniknąć zagłady. Do rana już nikt nie spał. Wczesnym rankiem wszyscy byliśmy na nogach. Pierwszy września w samo południe odbył się pogrzeb Stasia Romankiewicza, poległego we wsi Gruszówka. Na uroczystość przybyły tłumy ludzi. Przecisnąłem się do wnętrza kościoła i stanąłem blisko katafalku, na którym spoczywała trumna ze zwłokami Stasia. Stali przy niej z bronią jego bojowi towarzysze, a obok liczna rodzina, sąsiedzi, znajomi. Po egzekwiach ksiądz Michał Żukowski wygłosił płomienne przemówienie, które wierni głęboko przeżyli, pewnie jak nigdy dotychczas. Szloch wstrząsał tłumem. Ksiądz, były misjonarz z Podola, przejawił tutaj najwspanialszy kunszt oratorski. Oznajmił, że dzisiaj uderzy dzwon, ukryty i milczący od 17 września 1939. Obwieści on powstanie skrawka wolnej, niepodległej Polski – Rzeczpospolitej Zasmyckiej, za którą oddał swoje młode życie Stasio. I oto odezwał się dzwon. Tłum załkał – płakały kobiety, starcy, dzieci i żołnierze. Ksiądz żegnał Staszka najpiękniejszymi słowami, stojąc na nasypie i górując nad otaczającymi go ludźmi. W pewnym momencie ktoś krzyknął: „Ukraińcy!” Tłum zaszamotał się, część ludzi rzuciła się do cmentarnej bramy, inni w kierunku przeciwnym, próbując jednocześnie zorientować, się w sytuacji. Honorowa eskorta ładowała broń, trzaskając zamkami. Ale ksiądz nie ruszył się z miejsca, stojąc wyniosły na nasypie. Zaraz się okazało, że w pobliskiej olszynie przechodził nasz patrol, ubezpieczający pogrzeb. Mimo głębokich, bolesnych wzruszeń, z cmentarza wracaliśmy podniesieni na duchu, z krzepiącą wiarą w możliwość obrony i przetrwania. Wielkie nadzieje zaczęliśmy pokładać w naszej samoobronie. Nie mylił się tym razem ks. Michał Żukowski – na kilka miesięcy Zasmyki stały się skrawkiem wolnej Polski, chociaż wiele jeszcze krwi popłynęło wokół, a na zasmyckim cmentarzu przybyły setki mogił i krzyży. Staś Romankiewicz, żołnierz z naszej wsi, był pierwszym w zasmyckiej samoobronie, który poległ w otwartym boju za ten skrawek wolnej ziemi.

Pierwsze dni w Zasmykach dostarczyły nam wiele silnych przeżyć. Codziennie tłum uciekinierów gromadził się przed kościołem, gdzie docierały najczęściej tragiczne wieści o losach polskiej ludności okolicznych wsi. Ogromne zainteresowanie wzbudzali żołnierze z samoobrony, zwłaszcza nasi znajomi, z których byliśmy dumni, wiążąc z nimi nadzieje na przetrwanie. Okryci już wówczas legendą dowódcy – por. „Jastrząb” i por. „Sokół” – nie schodzili z ust, mówiono o nich z najwyższym podziwem, szacunkiem i uwielbieniem. Zdawano sobie sprawę, że dzięki ich dowódczym umiejętnościom, odwadze i determinacji zasmycka samoobrona odniosła zdecydowane zwycięstwo nad banderowcami w Gruszówce. Rozgromienie banderowskich sotni w Gruszówce spowodowało z kolei głęboki szok u upowców i cywilnej ludności ukraińskiej okolicznych wsi, która z lękiem szeptała o pogromie swoich striłciw, przekonując się, że rzezie bezbronnej ludności nie ujdą płazem. Pochówki zabitych banderowców odbywały się bez pompy i rozgłosu, by nie siać defetyzmu i niechęci do atamanów OUN-UPA. Dla ludności polskiej, wątpiącej dotychczas w możliwość przetrwania, zwycięstwo w Gruszówce było źródłem nadziei i otuchy. Dnia 3 września, o zmroku, do zasmyckiego kościoła wszedł w pełnym uzbrojeniu zwarty pododdział samoobrony. Wierni, zgromadzeni na Nieszporach, machinalnie ustąpili miejsc, rozchodząc się na boki. Oddział zbliżył się do wielkiego ołtarza. Padła ściszona komenda: „Spocznij!” Szczęknęła broń o posadzkę. Z zakrystii wyszedł ks. M. Żukowski, który odmówił z żołnierzami „Ojcze nasz” i „Zdrowaś Mario”, a następnie pobłogosławił ich. Padła znowu przyciszona komenda – „W tył zwrot, do wyjścia!”. Pododdział opuścił kościół. Wyszliśmy tłumnie na dwór, ujrzeliśmy już tylko znikające w mroku sylwetki żołnierzy. Tak zapamiętałem fragment dramatycznej, ale i zwycięskiej kolejnej akcji naszej samoobrony. Pododdział pod dowództwem por. „Jastrzębia” i por. „Sokoła” wymaszerował tamtego wieczoru, by ratować przed zagładą ludność polską Osiecznika, odległego od Zasmyk o 20 kilometrów oraz zbiegłej tam ludności z sąsiedniego Werbiczna, ocalałej z rzezi, której dokonali tam dzień wcześniej banderowcy. W godzinach popołudniowych 4 września kolumna wozów dotarła do Zasmyk. Większość ewakuowanych zatrzymała się w kościele. Ludzie przedstawiali sobą okropny widok: byli krańcowo wyczerpani fizycznie i psychicznie, twarze mieli pokryte grubą warstwą kurzu i krwi z potem i łzami. W kościele padali twarzą na posadzkę, dziękując Opatrzności za ocalenie. Nie wrócił z wyprawy Tadeusz Golik „Gwiazda”, nasz sąsiad. Krążyły różne przypuszczenia o jego losie. Nie chciano wierzyć, że nie żyje. Został na trasie również Franciszek Siatka, mieszkaniec Osiecznika. Niedługo cieszyliśmy się, jeżeli w ogóle wówczas można było żywić takie uczucia, uratowaniem kilkudziesięciu rodzin z Osiecznika. Już następnego dnia wstrząsnęła ludnością Zasmyk wieść o wymordowaniu mieszkańców polskiej wsi Budy Ossowskie. Przyniosła ją kobieta z dwojgiem dzieci, które cudem ocalały z rzezi i dotarły do Zasmyk. „Jastrząb” natychmiast wyruszył z pododdziałem, by ratować ocalałych mieszkańców wsi, w której w latach 1941-42 uczył na tajnych kompletach. Niestety, gdy 5 września przybył tam ze swoim pododdziałem, zastał widok zmasakrowanych ciał. W polach i zaroślach odszukano zaledwie kilka dorosłych osób oraz kilkoro dzieci, które zdołały się ukryć przed bandytami. Część mieszkańców uratowała się ucieczką do Włodzimierza i Turzyska. Szybko wyczerpały się nasze zapasy żywności i paszy dla koni. Kilka razy chodziłem do partyzanckiej kuchni po strawę: bigos, krupnik na mięsie i chleb, ale wkrótce przestano wydawać posiłki ludności cywilnej. Trzeba było ograniczyć się do tego, co przywieźliśmy z domu. Dnia 6 września wybraliśmy się z siostrą do najbliższych opuszczonych poukraińskich zabudowań w Gruszówce, gdzie znaleźliśmy pełne zapole dorodnego owsa, rozchwytywanego przez uciekinierów. Związałem kilka snopków dla siebie i siostry i ruszyliśmy z powrotem. Po kilkudziesięciu krokach okazało się, że ładunki były ponad nasze siły. Zostawiliśmy część przy drodze, resztę dodźwigaliśmy z największym wysiłkiem. Obróciliśmy kilka razy. W ten sposób zgromadziliśmy zapas paszy na kilkanaście dni. Gdy po morderczym wysiłku przyszliśmy do mamy, zmęczeni i okropnie głodni, zastaliśmy ją z ciocią Bronią pogrążone w smutku i płaczące. Powiedziały nam, że wszyscy Polacy, którzy pozostali w Radowiczach, zostali wymordowani. Nad Zasmykami i sąsiednimi koloniami zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Za lityńskim lasem czają się banderowcy. Mogą zaatakować w każdej godzinie. Do późna w nocy czyniliśmy przygotowania do ucieczki, nie wiedząc jeszcze dokąd. Domyślaliśmy się, że może to być Kowel. Przed udaniem się na spoczynek wyszliśmy na podwórze, by posłuchać, czy coś złego już się nie dzieje. Była gwiezdna noc i wokół panowała kompletna, złowroga cisza. Na wysuniętych pozycjach czuwali nasi partyzanci, liczący wówczas ponad stu żołnierzy, pod dowództwem mądrych, odważnych oficerów. Noc minęła na wyczekiwaniu w napięciu. Wczesnym rankiem ludzie zakrzątnęli się w obejściach, wsłuchując się w poranną ciszę i wpatrując w najbliższy teren. Wyprowadzali krowy i konie na pobliskie łąki. Ale spokojny poranek nie trwał długo. Gdy słońce wzniosło się ponad olszyny, od strony Piórkowicz rozległy się dalekie serie karabinów maszynowych i wybuchy. Na horyzoncie wzbiły się w niebo czarne słupy dymu. Oceniono, że bój toczy się w Radowiczach. Mniej odporni nerwowo zaprzęgali konie do wozów, by w razie czego ujść szybciej przed atakiem. Inni, nie czekając, jechali w stronę Kowla. Około południa przyszła pocieszająca wiadomość, że w Radowiczach biją się Niemcy z bulbowcami. Późnym popołudniem bój ucichł. Następnego dnia wcześnie rano obudziła mnie mama, prawie krzycząc: – Wstawaj, szybko ubieraj się! Niemcy się wycofali z Radowicz. Mogą zaraz być tutaj bulbowcy! Zerwałem się na równe nogi. Przerażony tą wiadomością ubierałem się dygocąc. Wszystko leciało mi z rąk. Ciocia Bronia już wynosiła na wóz swoje rzeczy. Chwyciłem od mamy tobół z pościelą i pobiegłem do wozu. Trzęsącymi się rękami zaprzągłem klacz. W kilkanaście minut byliśmy gotowi do ucieczki. Bolek Wiśniewski, syn gospodarza, który tylko co wrócił z nocnego dyżuru, wyjaśnił, że uciekać z Zasmyk będziemy na jego polecenie. Teraz należy być w pogotowiu przy swoich wozach. Podkarmiając klacz czekaliśmy na sygnał do wyjazdu. W sąsiednich zabudowaniach, u Śladowskich, widać było również nerwową bieganinę. Mężczyźni z samoobrony, jak wczoraj, kierowali się do centrum wsi obok kościoła, by w razie napadu wspomóc naszych partyzantów. Atmosfera największego zagrożenia coraz bardziej udzielała się ludności. Około godz. 9-10 nagle od strony Piórkowicz rozległa się gęsta strzelanina, znacznie głośniejsza, a więc bliższa niż wczoraj. Grały karabiny maszynowe, coraz częściej rozlegały się wybuchy granatów czy pocisków artyleryjskich. Za lityńskim lasem wzbiło się w niebo kilka słupów czarnego dymu. Bój przybierał na sile. Ludność

Zasmyk i okolicznych kolonii znowu ogarniała trwoga. Byliśmy przekonani, że teraz to już na pewno walczą nasi partyzanci, powstrzymując atak bulbowców. I znowu, jak poprzedniego dnia, ludność gromadzi się na podwórzach i prowadzącej przez wieś drodze, wsłuchując się w odgłosy tajemniczej bitwy. Bój jednak nie przybliża się, a wprost przeciwnie – oddala, chociaż nie słabnie. Zaczyna bić artyleria, którą rozpoznają doświadczeni w wojennym rzemiośle, twierdząc, że z całą pewnością jedną ze stron boju są Niemcy. Rozumują: jeżeli tak długo nasi się trzymają, to pewnie wytrwają i obronią Zasmyki. A jeżeli tam z banderowcami walczą Niemcy, to na pewno poradzą sobie z nimi. W południe goniec potwierdził drugie przypuszczenie, co uspokoiło znacznie ludność. Niemiecki batalion ekspedycyjny, udający się po żywność dla kowelskiego garnizonu tym razem skutecznie zaatakował banderowców w rejonie Radowicz i Tuliczowa. Trzy wozy pancerne rozbiły najpierw sotnię UPA, która maszerowała już, by obejść Zasmyki od północy i uniemożliwić ludności polskiej ucieczkę do Kowla. Po kilkugodzinnej bitwie Niemcy rozproszyli i wyparli blisko dwutysięczne zgrupowanie UPA w lasy Świniażyńskie, a sami pozostali na zajętym terenie – w Radowiczach, Tuliczowie i Kupiczowie. Niepokoiła zasmyczan tylko myśl, czy następnego dnia Niemcy nie zaatakują z kolei Zasmyk, ale obawy nie potwierdziły się. Zaraz po naszej ucieczce Radowicz, 31 sierpnia, dziadkowie zostali u siebie, doglądając również naszego obejścia i inwentarza. Babcia doiła krowy, które same rano wychodziły na pastwisko, a wieczorem wracały na podwórze. Karmiła również Łyska strzegącego wiernie gospodarstwa. Dnia 5 września, idąc do nas, zauważyła chodzących po naszym podwórzu kilku uzbrojonych mężczyzn. Tknięta złym przeczuciem, zawróciła z drogi. W domu spotkała już wystraszonego Aleksandra, który dopiero co przybiegł z groźną wiadomością: we wsi rozpoczęły się mordy ludności polskiej. Błagał, by natychmiast uciekać z domu, bo lada chwila mogą przyjść do dziadków. Poradził, by ukryć się w sąsiednim lesie, w gęstych tarninach. Obiecał, że będzie dziadków odwiedzał nocą i przynosił pożywienie. Liczył, że wkrótce niebezpieczeństwo minie i będzie można wrócić na gospodarstwo. Dziadkowie posłuchali życzliwej rady. Babcia bezzwłocznie udała się do cioci Marysi. Spotkała ją w połowie drogi, biegnącą już z Alinką do dziadków, gdyż została ostrzeżona przez życzliwą sąsiadkę – Ukrainkę. Zabrawszy trochę pościeli i żywności, wszyscy czworo pobiegli do pobliskiego lasu, gdzie ukryli się w gęstej tarninie. Dwie godziny później usłyszeli strzał od strony zabudowań cioci Marysi, obok których mieszkała jej teściowa, staruszka Jadwiga Stefanowiczowa. Tego dnia, tj. 5 września, wymordowano wszystkich Polaków, którzy zlekceważyli niebezpieczeństwo i zostali w Radowiczach. Wincenty Latoś i syn o tym samym imieniu zostali zakłuci widłami w stodole, gdzie się ukryli w snopkach żyta. Dwie staruszki, Karolina Isańska i Anastazja Tokarska – matki nauczycielskiej pary małżeńskiej – zostały zabite pałami. W centrum wsi esbiści UPA zastrzelili Łukaszewicza, jego żonę i – po uprzednim zgwałceniu – córkę z rocznym dzieckiem. Zostali zarąbani siekierami Henryk Skrzat i jego bratanica Zofia Skrzat oraz Marcelina Daszkiewicz. Jej maż, Roman, wyruszył 8 września z Zasmyk do Radowicz, by się czegoś o niej dowiedzieć. Na skraju lityńskiego lasu został schwytany przez bulbowców i zamordowany. Zginął również z ich rąk staruszek Franciszek Iskra. Ukryci w tarninach dziadkowie z ciocią Marysią i Alinką, ujrzeli przez konary drzew, już późnym wieczorem, promienistą łunę płonących zabudowań. Aleksander, poczciwy Ukrainiec, przyniósł im ciepłej' strawy i bochenek chleba. Powiedział, że cały dzień trwały przeszukiwania polskich obejść w ramach tzw. „akcji oczyszczającej”. Wykryci Polacy byli na miejscu natychmiast mordowani. Dzień 6 września wstał pogodny i ciepły, jak poprzedni. Aleksander zjawił się dopiero późnym wieczorem z gorącą strawą, chlebem i wodą. Zdradzał jednak duży niepokój i przygnębienie. Poinformował, że we wsi jest dużo banderowców, którzy szykują się do ataku na Zasmyki. Są pewni zwycięstwa. W dalszym ciągu przeszukują polskie obejścia, wykopują ukryte rzeczy, przeczesują krzewy, zagajniki, mordują schwytanych. Wokół lasu krążą patrole. W tych warunkach opuszczenie kryjówki jest bardzo ryzykowne, ale i w tarninach nie jest bezpiecznie. Jemu zagrozili śmiercią, jeżeli nie powie, gdzie ukryli się dziadkowie. Z żalem przyznał, że już nie przyjdzie, bo jest śledzony. Naszych ogarnęło głębokie zwątpienie w możliwość ocalenia. Długo w nocy modlili się szeptem, szukając w ten sposób ratunku. Dnia 7 września, wczesnym rankiem, od strony Turzyska rozległy się pojedyncze strzały i serie z broni maszynowej, które stawały się coraz głośniejsze i bliższe. Ukryci w tarninach byli przekonani, że banderowcy przeczesują las. Po kilku minutach spostrzegli żołnierzy w niemieckich mundurach, którzy strzelając przed siebie zbliżali się do kryjówki. Zauważyli ukrytych i zaczęli strzelać ponad głowami i krzyczeć: „Raus!” Nasi padli na kolana przed wymierzonymi w nich lufami. Dziadzio klęcząc błagał o litość, używając kilku niemieckich słów, usiłował tłumaczyć, że są zbiegami ukrywającymi się przed bandytami. Jeden z żołnierzy odezwał się po polsku. Kazał wstać, zabrać rzeczy, zawiesić na kiju białą szmatę i udać się w kierunku Turzyska. Na skraju lasu zostali zatrzymani przez załogę ckm. Niemcy kazali położyć się w rowie i czekać. Tymczasem w Radowiczach rozgorzał bój. Późnym popołudniem wszystko ucichło. O zmierzchu od strony Radowicz pojawiły się ubezpieczone wozy z rannymi i zabitymi. Kompania Wehrmachtu wycofywała się do Turzyska. Nasi ruszyli z Niemcami. Późnym wieczorem dotarli do stacji kolejowej w Turzysku. Zatrzymali się na noc obok mieszkania wdowy Ciasiowej, której mąż przed wojną prowadził na stacji restaurację. Jego brata z Osiecznika banderowcy ukrzyżowali na ścianie domu. Cały teren przy stacji był teraz zajęty przez uciekinierów, koczujących tutaj od kilkunastu dni. 10 września ciocia Marysia, korzystając z bezpieczniejszej już drogi, strzeżonej teraz przez Niemców, udała się z Alinką do Radowicz, by dowiedzieć się, co naprawdę stało się z teściową Stefanowiczowa. Miała nadzieję, że staruszka żyje. Niestety, na rabacie kwiatowej znalazła jej zwłoki, napoczęte już przez wrony i zgłodniałe psy i koty. W pośpiechu pochowała staruszkę w płytkiej mogile. W tym czasie Alinką, dygocąc ze strachu, rozglądała się czy ktoś się nie zbliża. O zmroku opuściły obejście i późnym wieczorem – ze znalezioną w pobliżu własną krową – wróciły bez przeszkód do Turzyska. Dnia 12 września po południu dziadkowie przyjechali do Zasmyk swoim ocalałym z pożaru wozem i klaczą, którą zaopiekował się poczciwy Aleksander. Przybycie dziadków sprawiło nam wielką radość. Odtąd dzieliliśmy z nimi los do końca wojny. Ciocia Marysia na kilka miesięcy została z Alinką u znajomych w Turzysku. Obecność Niemców w kilku wsiach położonych na południe od Zasmyk, była skutecznym zabezpieczeniem południowej flanki zasmyckiej bazy samoobrony przed banderowcami. W części gospodarstw na obrzeżach polowego garnizonu Niemcy zezwolili ludności na zbiór plonów i jesienne siewy. Z terenów zasmyckiej bazy ludność masowo ruszyła do swoich zdewastowanych lub spopielonych gospodarstw. Dnia 15 września, w słoneczne popołudnie i my wyruszyliśmy gromadnie do Radowicz: ja z dziadkami, ciocia Bronia z córkami oraz wielu innych gospodarzy. Na skraju wsi mijaliśmy wyniosły kopiec z wysokim krzyżem – symbolem samostijnej Ukrainy, który akurat ścinali własowcy, waląc po nim zawzięcie toporami. Krzyż runął kilka metrów za nami, wzbijając tumany kurzu. Ze względów bezpieczeństwa postanowiliśmy zatrzymać się w ocalałych zabudowaniach cioci Broni, położonych najbliżej niemieckiego bunkra. Pożerany ciekawością zostawiłem jadących i puściłem się na przełaj do naszego obejścia. Na chwilę przystanąłem przy zgliszczach zabudowań dziadków, a następnie ruszyłem dalej. Idąc przez łąkę natknąłem się na kilku ukraińskich pastuchów, siedzących wokół ogniska. Goś do nich zagadnąłem, ale oni ponuro milczeli. Żaden nie spojrzał mi w oczy. Gdy spostrzegłem leżące obok nich grube pały, machinalnie odskoczyłem od ogniska i ruszyłem pędem przed siebie. Biegłem ile sił w nogach. Zatrzymałem się dopiero na naszym podwórzu, gdzie, jak spod ziemi, obok mnie znalazł się Łysek. Uradowany skoczył na mnie ze skowytem, lizał mi ręce, twarz, to znowu skomlał i biegał wokół jak szalony. Towarzyszył mi po obejściu, szedł przy nodze, ocierając się o mnie, co chwilę spoglądał mi w oczy. Bardzo zmizerniał, miał zapadnięte boki, widocznie cierpiał głód. Obejście przedstawiało opłakany widok: w domu brakowało drzwi, mebli, okien. Bacznie rozglądając się, z lękiem opuściłem podwórze. Łysek usiadł przy furtce i został, jak dwa tygodnie temu, gdyśmy opuszczali dom. Nie pomogły moje nawoływania. Patrzył w moją stronę, a ja z duszą na ramieniu, ponaglany strachem, szybko opuściłem obejście. Migiem znalazłem się w gęstym zagajniku, posadzonym kilkanaście lat temu za administracji ojca. Przedzierając się przez gąszcz, minąłem szałas Joska, obok którego spędziliśmy z mamą i siostrą ostatnią noc w Radowiczach. Po wyjściu na otwartą przestrzeń stanąłem jak wryty: może 50 metrów przede mną, na niewielkim wzniesieniu, stało kilka haubic, skierowanych lufami w niedaleki las. Przy nich uwijali się żołnierze w feldgrau. Obok stał oficer, lornetując teren pod lasem, gdzie kiedyś stała nasza gajówka. Kiwnął na mnie, wrzeszcząc: „Schnell!”. Na drżących nogach podbiegłem do oficera, ale on bez słowa wskazał mi szpicrutą kierunek, w którym pobiegłem. Za moimi plecami padła komenda: „Feuer!”. Kilka haubic kolejno oddało ogłuszające strzały. Po kilku minutach znalazłem się w obejściu cioci Broni. Zabudowania ocalały i były jeszcze w całkiem dobrym stanie. Mogliśmy więc wygodnie zamieszkać i pracować w gospodarstwie nad zgromadzeniem żywności na zimę i obsiać choć część pola oziminą. Myśl o głodującym Łysku nie dawała mi spokoju. Postanowiłem pod wieczór zanieść mu coś do jedzenia, choćby kromkę chleba, który przywieźliśmy z Zasmyk. Po pracy zawinąłem w worek trochę „żarnowca” i ruszyłem w drogę, mówiąc cioci, że idę niedaleko po ulęgałki. Słońce chyliło się już ku zachodowi, opadało za czarną ścianę lasu, oświetlając resztkami promieni wzgórze, na którym dominował nad okolicą tajemniczy niemiecki bunkier, utrzymując pod kontrolą okoliczne pola i łąki. Gdy znalazłem się na wzniesieniu 500 metrów od bunkra, coś bzyknęło mi koło głowy i rozległ się pojedynczy karabinowy strzał. Za nim drugi, trzeci i kolejne bzyknięcia. Strzelał bunkier. Zbaraniałem, stanąłem, a po chwili padłem w przydrożną bruzdę i zacząłem czołgać się z powrotem. Przerażona ciocia wybiegła przed zabudowania krzycząc, bym nie wstawał, tylko czołgał się aż do podwórza. Tak skończyła się wyprawa do Łyska. Więcej już go nie widziałem. Strzały z bunkra przypomniały nam o obowiązku wyjazdu na nocleg do centrum wsi, gdzie od kilku już nocy zjeżdżała się ludność polska. Migiem zaprzęgliśmy do wozu konie i kłusem ruszyliśmy do wsi, już sporo po godzinie policyjnej. Gdy wjeżdżaliśmy między zabudowania, robiło się już szaro. Wartownik ryknął na nas, że przyjeżdżamy za późno. W jednej ze stodół znaleźliśmy jeszcze wolne miejsca do spania. Szybko ułożyliśmy się do snu, kładąc się pokotem na rozesłanej słomie. Ale noc mieliśmy koszmarną. Obok stodoły do późna rozlegały się krzyki żołnierzy, chichoty i piski dziewcząt. Do stodoły kilka razy wchodzili żołnierze, świecąc latarkami w oczy. Podobno szukali podejrzanych o współpracę z bandami. Po północy odezwała się artyleria. Wczesnym rankiem rozespani wracaliśmy do swoich gospodarstw, by kontynuować pilne prace polowe. Po kilku dniach część zgromadzonych płodów wywieźliśmy do Zasmyk. Niebawem wróciliśmy, by kontynuować prace. Któregoś dnia pojechałem wozem z siostrą na nasze pole. Po drodze zatrzymaliśmy się przy świeżo usypanej zbiorowej mogile, w której zostali pochowani banderowcy, zabici 7 września w pierwszej przypadkowej bitwie z Niemcami. Obok mogiły przebiegała wzdłuż naszego pola linia płytkich, naprędce wykopanych do pozycji leżącej okopów. Upowcy, przygotowani do zaatakowania Zasmyk, musieli nagle odwrócić front o 180 stopni, co na pewno wprowadziło w ich szeregach wiele zamieszania. Mając jednak kilkakrotną przewagę liczebną i dogodne terenowe położenie, nie wpuścili Niemców do Radowicz. Na banderowskich pozycjach leżało sporo łusek i granatów moździerzowych, zdarte i poprzestrzelane obuwie, jakaś cywilna odzież. Po obejrzeniu części bitewnego pola, które do dzisiaj Ukraińcy nazywają „Budziszowym Polem”, zabraliśmy się z siostrą do kopania naszych ziemniaków. Nie upłynęło kilku minut, jak spostrzegliśmy idącego do nas Niemca. Przerwaliśmy pracę, z lękiem obserwując przybysza. Ten, uśmiechając się, kazał nam wsiąść na wóz, chwycił klacz za uzdę i wyprowadził z pola na dróżkę, następnie gestem kazał nam odjechać. Wróciliśmy z niczym. Okazało się, że nasze ziemniaki znajdowały się w strefie przeznaczonej dla Niemców i wkrótce zostały wykopane przez żołnierzy i wywiezione do kowelskiego garnizonu. W zapasie mieliśmy jeszcze jedno pole ziemniaków na kolonii Żuków, znacznie odległej od centrum wsi, a więc i od strefy bezpieczeństwa. Stąd wyprawa po nie była zbyt ryzykowna. Zwlekaliśmy więc z kopaniem tam ziemniaków, pracując nad zbiorem okopowych i siewem oziminy u cioci Broni. Dopiero 28 września zdecydowaliśmy się rozpocząć wykopki na Żukowie. Po południu wybraliśmy się z babcią i Danusią na pole, które ojciec kupił kilka lat przed wojną. Dla nas i wielu innych mieszkańców Radowicz było to teraz miejsce szczególne, bo pół roku temu, 10 kwietnia w nocy, zostali tam zamordowani przez UPA trzej nasi sąsiedzi – Leśniewscy: ojciec Marceli oraz synowie Antoni i Eugeniusz. Nie zdawaliśmy sobie sprawy, że nasze pojawienie się tam będzie zauważone przez miejscowych Ukraińców i potraktowane pewnie jako zuchwalstwo, gdyż pole znajdowało się daleko poza strefą jako takiego bezpieczeństwa dla ludności polskiej. Z miejsca zabraliśmy się do kopania ziemniaków i zsypywania na pryzmę. Bacznie i z lękiem obserwowaliśmy równinny wokół teren i rząd ukraińskich zabudowań, odległych od nas kilkaset metrów. Pracowaliśmy zawzięcie i ku naszemu zadowoleniu rosła pryzma ziemniaków. Zajęci pracą nawet nie zauważyliśmy, że zapadał już zmierzch, nadciągnęły chmury i zaczaj siąpić deszcz. Niosąc ziemniaki na pryzmę nagle spostrzegłem, że w naszym kierunku idą dwaj uzbrojeni cywile. Nie mieliśmy najmniejszych wątpliwości, że są to banderowcy. Rzuciliśmy się do panicznej ucieczki, porzuciwszy motyki i kosze. Biegnąc czekałem tylko, kiedy padną strzały, ale banderowcy bali się widocznie alarmować garnizon i ściągnąć na siebie ogień artylerii. Wpadliśmy na podwórze wystraszeni, zziajani i zlani potem. Zanim doszliśmy do siebie i opowiedzieliśmy, co zaszło, zaczęło się na dobre ściemniać. Zaczął padać rzęsisty deszcz. Wyjazd na nocleg do garnizonu, aczkolwiek w tym przypadku zbawienny, okazał się już spóźniony i ryzykowny. Zdecydowaliśmy się pozostać na noc na miejscu. Zastanawialiśmy się, czy nocować w jednym czy w różnych budynkach. W końcu postanowiliśmy pozostać w domu, gdzie były sztaby przy drzwiach i mocne okiennice. Umówiliśmy się, że w razie czego będziemy uciekać przez okna do sadu w gęste krzewy malin i porzeczek. Przy pełgającym ogarku odmówiliśmy półszeptem naszą codzienną modlitwę. Klęcząc poczułem się źle, robiło mi się zimno i gorąco. Miałem pewnie podwyższoną temperaturę. Dziadzio poświecił na mnie ogarkiem i orzekł, że to wietrzna ospa, bo na ciele pojawiła się wysypka. Wypiłem gorącej „herbaty” z malinowych łodyg i przykryty jakimś łachem szybko usnąłem. Pewnie było już po północy, gdy obudziły nas wszystkich głośne wybuchy – gdzieś niedaleko rwały się pociski, długimi seriami biły cekaemy, najgłośniej z pobliskiego bunkra. Przywarliśmy do szpar w okiennicach. Nad bunkrem i wsią wzbijały się w niebo czerwone rakiety, oświetlając nasze podwórze i pobliskie pola. Wpadliśmy w nerwowy szok, spodziewając się za chwilę najgorszego. Powtarzałem płacząc: dlaczego, dlaczego zostaliśmy tutaj na noc!? Siostra i kuzynki zanosiły się płaczem, dygocąc jak liście osiki. Największe opanowanie wykazała babcia. Zakazała nam lamentować i odzywać się. Dzieciom poleciła wejść do piwnicy w kuchni pod podłogą. Siedzieliśmy tam chwilę trzęsąc się jak w febrze. Nagle uświadomiłem sobie, że w razie podpalenia domu, wszyscy w piwnicy spłoniemy. Ze zdwojoną energią wygramoliliśmy się z tej niebezpiecznej kryjówki. Podbiegliśmy do okna, które wychodziło w krzewy, by w razie czego otworzyć okiennice i znaleźć się w gęstym sadzie. Ale strzały nagle ucichły, słychać było tylko szum wiatru, plusk deszczu i łomot gałęzi po okiennicach i ścianach. Po dłuższym nasłuchiwaniu ułożyliśmy się ponownie do snu. Kiedy się obudziłem słońce było już wysoko. Wszyscy krzątali się w obejściu. Wyszedłem na podwórze, gdzie stały babcia z ciocią, obserwując z zaniepokojeniem dwóch żołnierzy w feldgrau idących w naszą stronę. Zawsze opanowana babcia zadecydowała, że sama zostanie na podwórzu, a reszta ukryje się w różnych zakamarkach, co też natychmiast uczyniliśmy. Żołnierze, przystając i rozglądając się: weszli powoli na podwórze. Okazali się Litwinami z pododdziału wchodzącego w skład niemieckiego garnizonu. Mówili po polsku. Zażądali jajek i kur, ale musieli obejść się smakiem, bo po kurach nie było już śladu – rozkradli je Ukraińcy zaraz po ucieczce stąd polskich gospodarzy. Poinformowali babcię, że nocną strzelaninę spowodowali jacyś ludzie, zdążający do garnizonu. Nic więcej o tym nie wiedzieli. Wystraszeni porządnie wczorajszą dramatyczną ucieczką z pola oraz nocną strzelaniną postanowiliśmy niezwłocznie opuścić Radowicze. Wczesnym popołudniem, gdy byliśmy gotowi do odjazdu, dziadzio polecił mi, abym udał się do sąsiadów i zapytał, kiedy oni zamierzają wracać do Zasmyk. Pobiegłem najpierw do najbliższych zabudowań Szewczyków, ale nie zastałem tam już nikogo. Ruszyłem do Żołnika, którego obejście znajdowało się za wzniesieniem, na samym skraju Polskiej Kolonii. Ale tam również nie było żywej duszy, a wszystko wskazywało, że domownicy musieli je tylko co i nagle opuścić: na płycie kuchennej stały garnki ze strawą w palenisku żarzyły się jeszcze węgle, na ławie leżała pozostawiona odzież. Widok ten bardzo mnie zaniepokoił. Ruszyłem w te pędy z powrotem. Na podwórzu zastałem naszego sąsiada i dalekiego krewnego ojca, Piotra Budzisza. Był bardzo przejęty tym, co przed chwilą zobaczyłem, a zwłaszcza zniknięciem kilku osób i jego syna Jasia, mojego rówieśnika, pomagającego sąsiadom przy młócce. Ruszyliśmy wszyscy bez zwłoki w drogę, niepokojąc się tym, co zaszło. Kiedy furmanki wjechały na wzniesienie spostrzegliśmy, że w naszym kierunku od strony lasu idzie ktoś powoli w koszuli zbroczonej krwią, zataczając się. Któraś z kobiet krzyknęła, że to pewnie pijany Litwin, który zaraz będzie się awanturował. Dziadzio podciął konie i wszystkie zaprzęgi ruszyły kłusem. Ale za moment sąsiad krzyknął rozpaczliwie: – Boże, to Jasio! Zeskoczył z wozu, chwycił na ręce zbroczonego we krwi Jasia i ułożył go, już nieprzytomnego, na wozie. Przerażeni tym widokiem ruszyliśmy co koń wyskoczy do Zasmyk, gdzie udzielono Jasiowi pierwszej pomocy. Następnego dnia Jasio znalazł się w szpitalu w Kowlu. Po dwóch tygodniach wrócił do Zasmyk na rekonwalescencję z kilkoma ranami – przebitym płucem i pociętą skronią. Od niego dowiedzieliśmy się o zbrodni. Tamtego dnia, 29 września, trzech bulbowców w niemieckich mundurach zabrało z dwóch zabudowań dziewięć osób, tłumacząc im po niemiecku i ukraińsku, że odstawią ich do Turzyska celem przeprowadzenia dochodzenia. Drabiniastym wozem w parę koni, wyprzężo nych z kieratu, bandyci powieźli wszystkich polną drogą do traktu. Gdy jednak wóz skręcił w stronę lasu, a nie do Turzyska, wiezieni nie mieli wątpliwości, że są w rękach banderowców i czeka ich śmierć. Gdyby w tej chwili wszyscy rzucili się do ucieczki, wielu by się uratowało, ale nikt z nich nie wpadł na taki pomysł. Sparaliżowani Stochem zaczęli się modlić – odmawiać Różaniec, który miała przy sobie Kuźmińska. Wkrótce wóz zatrzymał się w gęstych krzewach. Dwóch bandytów pilnowało ofiar, a trzeci pojedynczo wyprowadzał je nieopodal i mordował kolbą i bagnetem osadzonym na karabinie. Po zamordowaniu którejś z ofiar wrócił klnąc, bo złamał kolbę. Wymieniwszy karabin, zabrał Zosię Żołnik. W krzewach kazał jej rozebrać się, a sam odstawiwszy karabin, odpiął pas z ładownicami, zamierzając najwidoczniej zgwałcić ofiarę. Zosia wykorzystawszy chwilę nieuwagi oprawcy, rzuciła się do ucieczki. Banderowiec po chwili strzelił, ale chybił, a Zosia w okamgnieniu skryła się w gęstej leszczynie. Oprawca klnąc wrócił po następną ofiarę – Jasia. Jasio, prowadzony obok leżących ciał, nagle poczuł potworny ból w plecach i stracił przytomność. Bandyta zadał mu jeszcze kilka ciosów, raniąc skroń. Pewnie w obawie, by nie uszkodzić karabinu, zadawał ciosy słabsze i nie przebił czaszki. Po niedługim czasie Jasio odzyskał częściowo przytomność i – wiedziony cudownym instynktem życia, dotarł z największym napięciem sił do Kolonii, pokonując co najmniej dwa kilometry drogi. Zosia w stanie silnego szoku przebiegła 15 kilometrów i znalazła się w zasmyckiej bazie samoobrony. Biegnąc przez las spotkała ciocię Marysię z Alinką, które – ostrzeżone przez sąsiadkę Ukrainkę – uciekały do niemieckiego garnizonu w Turzysku. Jak się wkrótce okazało, tego dnia miała miejsce zorganizowana akcja UPA przeciwko ludności polskiej pracującej w swoich gospodarstwach na obrzeżach niemieckiego polowego garnizonu. Był to nasz ostatni wyjazd do Radowicz w tragicznym 1943 roku. Wróciliśmy tutaj na kilka dni rok później, mając za sobą dramatyczny okres tułaczki po przesiąkniętym krwią i strawionym pożogą Wołyniu. Na usilną prośbę rodzin pomordowanych komendant garnizonu wysłał dla ubezpieczenia pluton żołnierzy, umożliwiając zabranie z lasu już rozkładających się zwłok z licznymi oznakami znęcania się nad ofiarami. Pochowano wszystkich w zbiorowej mogile na zasmyckim cmentarzu. W połowie października pochowano również zamordowanych 22 sierpnia przez UPA w Gruszówce, a wśród nich i mieszkańców Radowicz. Zwłoki ich odnaleziono w dość osobliwy sposób. Bronisław Kułakowski wraz z ojcem i bratem znaleźli się w zasmyckiej samoobronie już w połowie sierpnia. Przeczuwali, że matka, która jechała ich odwiedzić, podzieliła los pozostałych osób, na co wskazywały odnalezione w lesie, po bitwie 31 sierpnia, konie i wozy z rzeczami należącymi do zaginionych. Zaginięcie matki, które równało się jej śmierci, szczególnie boleśnie przeżywał Bronisław. W połowie października przyśniła mu się dwukrotnie, prosząc, by ją zabrał spod lasu i pochował na cmentarzu. Bronek postanowił odszukać jej zwłoki. Nie pomogły sprzeciwy innych ze względu na niebezpieczeństwo ze strony banderowców. Wziął karabin, nabrał naboi do kieszeni i ruszył z łopatą pod lityński las. Dopędzili go ojciec, brat i jeszcze ktoś. Na skraju lasu wkrótce natrafili na kilka miejsc, w których były płytko zakopane zwłoki 17 osób. Radowiczan udało się bez trudu zidentyfikować. Pochowano wszystkich na zasmyckim cmentarzu w drewnianych skrzyniach. Niebawem na skraju lityńskiego lasu, w Gruszówce, przy drodze z Lityna do Zasmyk, znaleziono następne mogiły z wieloma pomordowanymi Polakami z innych wsi, udającymi się do zasmyckiego kościoła. Zły los zawziął się na Zosię Żołnik. W następnym roku, w drodze za Bug, została napadnięta przez Ukraińców-cywilów, którzy uciekającym Polakom zabierali żywy inwentarz. Zosi chcieli odebrać krowę – jedyną ocalałą żywicielkę. W szarpaninie zepchnęli Zosię z drogi na frontową minę. Wybuch zranił ją śmiertelnie, zmarła wkrótce z upływu krwi i została pochowana na cmentarzu we Włodzimierzu, niedaleko Bugu, którego nie dane jej było przekroczyć. Z jej rodziny ocalała tylko matka. Pod koniec października stopniały nasze zapasy, zwłaszcza paszy dla koni. Trzeba było wyruszyć po nią do sąsiednich opuszczonych wsi, w których pozostało jeszcze trochę nie wymłóconego zboża. Takie wypady były organizowane i ubezpieczane przez samoobronę, którą sprawnie kierował ppor. Henryk Nadratowski „Znicz”. Pojechałem z dziadkiem parokonnym wozem do Białaszowa. W obawie przed banderowcami wybraliśmy najbliższą stodołę, w której było jeszcze sporo nie wymłóconego żyta. Załadowaliśmy drabiniasty wóz pod same belki. Teraz trzeba było ładunek przycisnąć drągiem i zawiązać linę na rozworze, by w drodze nie gubić snopków. Gdy już wiązałem, gdy rozległa się bliska karabinowa palba. Wystraszone konie nagle szarpnęły i wóz wytoczył się na podwórze. Mimo przestrachu dziadzio zapanował nad nimi. Trzymając z trudem lejce wyjechał na drogę do Zasmyk, którą pędziły puste i załadowane wozy gubiąc snopki. Ze względu na znaczną odległość pociski leciały wysoko, gwiżdżąc nad wozami i nie wyrządzając nikomu szkody. Na szczęście zgubiliśmy tylko kilka snopków, ale za to strachu najedliśmy się co niemiara. Zdobycz starczyła koniom do końca listopada. Listopad 1943 r obfitował w wiele dramatycznych wydarzeń, o których dochodziły do nas tylko strzępy wieści. Dnia 9 listopada Niemcy zwinęli swój polowy garnizon, w zasięgu którego było również miasteczko Kupiczów, odległe od Zasmyk 12 kilometrów, zamieszkałe głównie przez Czechów. Kilka godzin później wkroczyli doń banderowcy, niechętni ludności czeskiej za sprzyjanie Polakom. Nowa sytuacja w Kupiczowie zaniepokoiła nie tylko Czechów, ale i Polaków, gdyż odsłoniła niebezpiecznie południową flankę zasmyckiej bazy samoobrony.

11 listopada zjawiła się w Zasmykach delegacja Czechów z prośbą do „Jastrzębia”, by otoczył opieką ich miasteczko. Por. „Jastrząb” dał się ubłagać i następnego dnia, tj. 12 listopada zajął Kupiczów, przeganiając nieduży oddział banderowców. Ale oni nie myśleli rezygnować z wyjątkowo ważnego strategicznego punktu. 13 listopada o świcie oddziały UPA zaatakowały z czterech stron. Bój z polską załogą trwał cały dzień, ale atak został odparty. Przeżyliśmy tę bitwę wyjątkowo głęboko i trwożnie, wiedząc, że walczą tam nasi najbliżsi i że od tej bitwy zależą nasze losy, nasze życie. Jeszcze bardziej dramatycznie było w Kupiczowie 22 listopada. Chmary banderowców zaatakowały polskie pozycje ze wszystkich stron. Kiedy pod koniec dnia oblężonym wydawało się, że lada chwila pęknie pierścień obrony, na tyłach banderowców rozległo się gromkie i zbawcze „hurra!” Z odsieczą przyszedł „Jastrząb”. Również z przeciwnej strony, północnej, polski pluton przeciął obręcz oblężenia. Już w zupełnym zmroku przepędzono banderowców spod miasteczka. W tej obronie Kupiczowa brał udział mój ojciec „Okoń” i trzej wujkowie: „Buzdygan”, „Lisek” i „Zając”. Ojciec wspominał tę bitwą jako jedną z najbardziej dramatycznych, w jakich przyszło mu uczestniczyć od 1 września 1939 roku. Był w trzyosobowej załodze bunkra przy kościele. Do pomocy miał dwóch niedoświadczonych Czechów, którzy dygotali ze strachu, ale trwali na placówce do końca oblężenia. Jednym z wyjątkowo dramatycznych dni tamtego miesiąca w Zasmykach był 16 listopada. Z poduszczenia Ukraińców do Zasmyk został wysłany z Kowla duży oddział niemieckiej żandarmerii. Niemcy niespodziewanie weszli do wsi szeroką tyralierą od lityńskiego lasu. Zaskoczenie zasmyczan było całkowite. Niespodziewanie i na naszym podwórzu znaleźli się żandarmi, a w domu był wujek Molenda „Zając” w kompletnym umundurowaniu z 1939 roku i w pełnym uzbrojeniu piechura. Przyszedł na kilka godzin odwiedzić rodzinę. W sąsiednim pomieszczeniu siedział sobie beztrosko trochę bzikowaty niemiecki dezerter, w pełnym swoim umundurowaniu, tylko bez broni, bo mu ją kobiety zabrały i schowały za szafę. Uratowały nas z opresji dwie osoby: ciocia Bronia i Wacław Babiński, którego uważano za nie w pełni normalnego. Ciocia rzuciła wujka karabin z ładownicami do piwnicy, a jego w płaszczu i butach położyła do łóżka, przykrywając pierzyną i zawinąwszy mu głowę dużą chustą. Gdy do izby weszło dwóch rosłych żandarmów, jeden z nich łamaną polszczyzną zapytał, kto leży w łóżku. Ciocia płacząc powtarzała, że to umierający na tyfus. Żandarmi zlustrowali wzrokiem przepełnioną ludźmi izbę i na odchodnym ten sam zapytał, czy gdy mocno stuknie w podłogę, to skąd wyskoczy karabin. Wszyscy podnieśli lament, przekrzykując się, że nigdzie nie ma żadnej broni, jest tylko umierający na tyfus, który leżał jak trusia, wstrzymując nawet oddech. Żandarmi przechodząc do sąsiedniej izby rozminęli się w sieni z dezerterem, którego Wacek ubrał w długą kapotę, wręczając mu jeszcze wiadro z pomyjami i przeprowadził przez podwórze pełne żandarmów, ukrywając w stodole pod snopkami. Dezerter leżał tam dygocąc ze strachu i zimna do wieczora, bo jakoś w tym rozgardiaszu wszyscy o nim zapomnieli. Wystraszony i przemarznięty zażądał zaraz swojego ekwipunku, twierdząc że rozmyślił się i chce wrócić do swojej jednostki w Kowlu. Wrócił, ale bez broni, odwieziony przez dwie dzielne dziewczyny-partyzantki – Antoninę Leśniewską „Wierną” i Joannę Zamościńską „Bronkę”. Pod koniec listopada znowu wyczerpały się nam zapasy paszy dla koni. Trzeba było decydować się na kolejny ryzykowny wyjazd gdzieś do pobliskiej, opuszczonej wsi. Bolesław Wiśniewski, pełniący służbę w samoobronie, zorganizował nam ubezpieczony wyjazd do Rokitnicy, gdzie były jeszcze duże zapasy paszy. Z nim i dziadkiem wyruszyliśmy drabiniastym wozem po „złote runo”. We wsi szybko trafiliśmy na stodołę z zapolem doskonałej koniczyny. Podczas gdy dziadzio z Bolkiem ładował wóz, jaz ukrycia obserwowałem teren. W odległości może kilometra czerniła się ściana wysokopiennego lasu. Na jego skraju zauważyłem jakieś postacie. Gdy zaniepokojony chciałem już biec do stodoły, ktoś obok stanowczym głosem wezwał mnie do siebie. Spostrzegłem nagle, że w odległości kilkunastu metrów stoi dwóch uzbrojonych mężczyzn. Ten, który mnie wzywał, wyglądał szczególnie groźnie – był w dużej, kudłatej, futrzanej czapie. Nogi ugięły się pode mną, po prostu zbaraniałem. Chciałem biec do stodoły i krzyczeć, by ostrzec dziadka i Bolesława, ale ten w czapie powtórnie stanowczym głosem przywołał mnie do siebie. W tym momencie uświadomiłem sobie, że on mówi po polsku, że jest Polakiem. Podszedłem do nich kilka kroków i stanąłem przyglądając się im z niepokojem. W tym momencie od strony lasu padł strzał, po nim jeszcze kilka. Pociski przeciągle zaświstały w górze. Dwaj nieznajomi podeszli szybko do wysokiej grobli i zajęli na niej pozycje leżące, obserwując linię lasu. Ten w kudłatej czapie krzyknął: – Powiedz swoim, by zmykali stąd, bo zaraz może być tutaj gorąco. „A więc to nasi” – pomyślałem i w te pędy pognałem do stodoły. Sapiąc wykrzyczałem, co widziałem. Wóz był już czubato załadowany koniczyną. Ruszyliśmy kłusem po zmarzniętej drodze, bacznie się rozglądając Gdy opuszczaliśmy wieś, za naszymi plecami wybuchła gęsta strzelanina. Kilka fur galopem doganiało nas, ponaglając do szybszej jazdy. Na szczęście już bez przygód dotarliśmy do Zasmyk.

Nadeszły święta. Ale w tamtych warunkach Boże Narodzenia dalekie było od świątecznego, gwiazdkowego nastroju. Wieczór wigilijny był szary i smutny. Zbyt świeże i bolesne były w pamięci tragedie wielu bliskich nam osób, których mogiły okrutny los rozrzucił po spalonych wsiach, lasach i polach, okrytych teraz głębokim całunem śniegu. W Wigilię chwycił przymrozek. Na wieczornym niebie, zamiast symbolicznej gwiazdki, rozlała się rdzawa łuna płonących – gdzieś za czarną ścianą lasu domostw. I chociaż w ciasnej, wilgotnej izdebce zapłonęły na choince resztki cudem uratowanych świeczek, przypominających lepsze czasy, nas nie opuszczało przygnębienie, poczucie beznadziejności i lęku o najbliższą przyszłość. Po podzieleniu się opłatkiem i złożeniu sobie życzeń, dziadzio nasz, jak to było w zwyczaju, zaintonował „Bóg się rodzi”. Pozostali zrazu podchwycili kolędę, ale zaraz śpiew się urwał i rozległ się stłumiony szloch. Najbardziej było mi żal ciężko już chorej mamy, która zdana była na najgorsze. Leżała cichutko przy chłodnej, wilgotnej ścianie z kawałkiem opłatka w ręce, traktując go jako jedyny cudowny lek na odmawiające posłuszeństwa serce. Odeszła od nas kilka dni później w noc mroźną i szalejącą zamieć. Jak przez wiele miesięcy, tak i w wigilijną noc zasypialiśmy z dręczącym niepokojem o przyszłość. Wczesnym rankiem dotarła do nas alarmująca i przerażająca wieść: na sąsiadujące z Zasmykami kolonie Radomie i Janówka napadli banderowcy i zbliżają się do Zasmyk. Zza pobliskich olszyn dochodziła do nas przybierająca na sile strzelanina, w niebo wzbijały się słupy czarnego dymu płonących w Janowce zabudowań. W szalonym, gorączkowym pośpiechu zebraliśmy się do ucieczki. Nasz naprędce i byle jak załadowany wóz z ciężko chorą mamą dołączył do długiego już szeregu wozów i sań z biegnącymi obok ludźmi, głównie starcami, kobietami i dziećmi. Tabor ciągnął pośpiesznie w stronę lityńskiego lasu, gdzie spodziewano się znaleźć bezpieczniejsze schronienie. Niektóre furmanki zjeżdżały z zatłoczonej drogi i parły po polu czy łące, gubiąc toboły, wywracając się na zasypanych śniegiem jamach. Wyrzucone w śnieg dzieci, przyduszone tobołami, zanosiły się od płaczu. Kobiety błagały o pomoc. Ktoś rozsądny ostrzegł, że w lityńskim lesie mogą być banderowcy i bezpieczniej będzie zatrzymać się w przydrożnych olszynach. Wozy i sanie szybko zapełniły je po brzegi, a zdezorientowani i wystraszeni ludzie zaczęli trwożnie wsłuchiwać się w gęstniejącą i coraz bliższą strzelaninę. Niemiecki samolot z niedalekiego lotniska krążył nad polem bitwy, ostrzeliwując na oślep teren, zataczając coraz większe koła i wreszcie z rykiem przeleciał nad stłoczonymi wozami. Gdyby nie mgła i maskująca olszyna, lotnik dokonałby straszliwej masakry. Na szczęście wszystko skończyło się na panicznej ucieczce wielu zaprzęgów do sąsiednich olszyn. Widok pędzących w kierunku Zasmyk sań z polskimi partyzantami nieco nas uspokoił, wzbudzając nadzieję na wyparcie banderowców z zasmyckiej bazy. I tak się stało. Po południu strzały ucichły. Wróciliśmy do Zasmyk, które dzięki odsieczy nie znalazły się w zasięgu banderowców i ocalały. Z napadniętych miejscowości dochodziły sprzeczne wieści, które budziły grozę. Banderowcy dostali się do Radomia na wozach przykrytych słomą, powożonych przez woźniców w niemieckim umundurowaniu. Miejscowa samoobrona, nie chcąc wchodzić w konflikt z Niemcami, szybko ukryła broń i pośpiesznie ruszyła do domów. Gdy furmanki znalazły się między zabudowaniami, spod słomy wyskoczyli uzbrojeni banderowcy i rozpoczęli krwawe żniwa. Natychmiast dołączyły do nich watahy czatujące w okolicznych wsiach. Radomie i Janówka spłonęły, a komu nie udało się uciec lub ukryć, zginął od kuli, kolby karabinu lub spłonął żywcem. Straty w ludziach wyniosły ponad 50 osób zamordowanych i kilkunastu rannych. Byłyby one znacznie większe, gdyby nie to, że wielu mieszkańców było w tym czasie w zasmyckim kościele, a więc poza strefą zajętą przez banderowców. Ci, którym udało się ujść z życiem, przeżyli godziny potwornej grozy. Po powrocie do Zasmyk pobiegłem zaraz na przykościelny plac, gdzie zwożono pomordowanych i poległych. Na zakrwawionym śniegu leżało już kilkadziesiąt ciał. Ludzie chodzili obok, rozpoznając martwych bliskich i znajomych. Inni klęczeli lub siedzieli na śniegu przy ciałach, opłakując ich śmierć. W pamięć wryły mi się cztery leżące obok siebie ciała z przykrytymi głowami. Były to dwie może dziesięcioletnie dziewczynki, ich mama i babcia, która, jak mówiono, przybyła do nich na święta. Podczas ucieczki babcia została ranna – pocisk karabinowy strzaskał kolano. Błagała wnuczki i ich mamę, by ratowały się ucieczką, ale one nie chciały już rozstać się z babcią. Banderowcy dopadli ich na polu i – oszczędzając amunicję – roztrzaskali im głowy kolbami. W ten tragiczny dzień Bożego Narodzenia banderowcy zabili 10 osób z Radowicz. Zginął z bronią w ręku, ostrzeliwując się, Antoni Romankiewicz, członek samoobrony w Janowce. Zamordowani zostali: Wanda Raczyńska-Szewczyk, Czesława Raczyńska, Helena, Józef, Antoni i Stefania Wałęgowie oraz Antoni i Jan Wąsikowie. Zamordowany został również Wincenty Szewczyk, który wymurował w Radowiczach figurę stojącą do dzisiaj. Od tamtych tragicznych świąt minęło już tyle lat, ale wstrząsający widok leżących na śniegu pomordowanych dorosłych i dzieci – moich wówczas rówieśników – często staje mi przed oczyma. Od tamtej pory nie miałem świąt Bożego Narodzenia, które nie przywiodłyby mi na pamięć tamtej sceny. A sądzę nawet, że sprzeniewierzyłem się ofiarom tamtych groźnych czasów, gdybym o Nich zapomniał, gdybym o Nich nie napisał. Groźne i krwawe wypadki, a zwłaszcza napad i mord ludności w Janowce i Radomiu, zgubnie odbiły się na wątłym zdrowiu mamy, a kompletny brak leków przyśpieszył tragiczny koniec. W milczeniu, nie skarżąc się, leżała oczekując śmierci. Martwiła się o mnie i siostrę, że pozostaniemy sami i to w takich strasznych warunkach, które jeszcze z dnia na dzień się pogarszały, bez jakichkolwiek perspektyw na poprawę. Jak nie śmierć ze strony banderowców, to głód, a właściwie jedno i drugie groziło nam stale. Pod koniec grudnia wyczerpały się zapasy paszy dla koni i znowu trzeba było jechać w niebezpieczny rejon. Wyjazdów tych zacząłem się już bać. Ale innego wyjścia nie było. Okazja trafiła się 3 stycznia. Dzień był pogodny, mroźny i bezwietrzny. Wyruszyło kilka sań, ubezpieczonych przez zasmycką samoobronę.

Docelowa wieś została dobrze zlustrowana przez pododdział naszej partyzantki, by wykluczyć banderowską zasadzkę. Przed południem byliśmy na miejscu. Wjechaliśmy do dużej, zamożnej, wyludnionej wsi. W stodołach było już tylko żyto w snopkach. Nie mając w czym przebierać, załadowaliśmy drabiniaste sanie. Jadąc z powrotem obserwowaliśmy pilnie teren. Na horyzoncie rysowały się skrajne zabudowania Radowicz – kolonia Puhy, gdzie mieszkała przed kilkoma miesiącami ciocia Stefanowiczowa – teraz obce, nieprzyjazne, a nawet groźne. Gdy wjeżdżaliśmy do Zasmyk, słońce chyliło się ku zachodowi. Okropnie doskwierał głód, więc popędzałem konie do dobrego kłusa. Dziadzio, skulony z zimna, wtulił się po szyję w snopki, upominając mnie, bym wolniej i rozważniej jechał, bo wysypać się do rowu nie było trudno. Gdy zbliżaliśmy się do naszego podwórza, ciesząc się udanym wypadem, naprzeciw nam wybiegła kuzynka Zosia, krzycząc, bym szybko udał się do domu, bo mama jest umierająca. Przerażony oddałem lejce dziadziowi, a sam zsunąłem się z sań i co tchu pobiegłem na przełaj, po głębokim śniegu, do domu. Mama leżała półprzytomna, straciła już mowę. Gdy ukląkłem przy łóżku, położyła mi rękę na głowie, usiłując coś powiedzieć. Niestety, ręka po chwili bezwładnie opadła, a po twarzy spłynęły łzy. Płakali wszyscy, klęcząc i modląc się przy świecy, którą babcia zabrała jeszcze z Radowicz i woziła ze sobą jak relikwie. Przyszli sąsiedzi z naprzeciwka, by pożegnać się z umierającą. Zmarła po północy, nie odzyskawszy przytomności. W nocy rozszalała się mroźna zamieć, przysypując grubą warstwą śniegu podwórza, pola i drogi. Srożyła się również 6 stycznia, gdy drabiniastymi saniami wieźliśmy mamę na zasmycki cmentarz. Na pogrzeb przybył ojciec z jakiejś odległej partyzanckiej placówki, powiadomiony przez gońca z samoobrony. Szedł z nami na cmentarz w partyzanckim rynsztunku, bo obowiązywała wówczas zasada nie rozstawania się z bronią w każdych okolicznościach. Głucho zadudniła zmarznięta ziemia o naprędce zbitą trumnę ze zbutwiałych desek. W godzinę po pogrzebie, jeszcze za dnia, ojciec pożegnał się z nami i odjechał przygodną podwodą do swego leśnego oddziału. Widziałem, jak przed odjazdem rozmawiał ze łzami w oczach z babcią, prosząc ją o opiekę nad nami – mną i siostrą. Zostaliśmy, jak zresztą dotychczas, przy dziadkach, a właściwie przy babci, bo dziadzio był już słabego zdrowia. Przez wiele nocy, przed zaśnięciem lub obudziwszy się, nie mogłem powstrzymać się od płaczu. Babcia jak potrafiła pocieszała mnie, mówiąc często, że mama nie musi przeżywać tego wszystkiego, co nas jeszcze czeka, a swoim pracowitym życiem, uczciwością i cierpieniem zasłużyła sobie na łaskę niebios. Nocami rozpamiętywałem z palącymi wyrzutami wszystkie te swoje uczynki, którymi wyrządziłem mamie przykrość, a najbardziej ten niedawny, kiedy zbyt hardo odpowiedziałem, że nie pojadę po paszę, bo się boję, bo chcę jeszcze żyć. Mama, będąc już bardzo chora, rozpłakała się i z żalem odwróciła się ode mnie, zanosząc się gwałtownym kaszlem. Przeprosiłem ją zaraz i pojechałem razem z innymi. Wróciłem szczęśliwie. Dnia 16 stycznia 1944 roku, w niedzielę, do Zasmyk i okolicznych miejscowości, wchodzących w skład zasmyckiej bazy samoobrony, napłynęły liczne grupy kowelskiej młodzieży konspiracyjnej i wiele osób starszych. Przyjechała nawet wyładowana uciekinierami duża niemiecka ciężarówka na tzw. „holcgaz”. Przybysze wnieśli do bazy wiele ożywienia i optymistyczny nastrój wyczekiwania na pomyślne wydarzenia. Niestety, ruch mobilizacyjny 27. Wołyńskiej Dywizji AK, który spowodował exodus młodzieży z Kowla, nie uszedł uwadze Niemców, ani Ukraińców donoszących władzom okupacyjnym o każdym ruchu Polaków. 19 stycznia Niemcy w sile kompanii podeszli znienacka o świcie do pierwszych zabudowań Zasmyk od strony Rokitnicy. Ostrzelani przez zaskoczony patrol samoobrony, otworzyli huraganowy ogień z różnych rodzajów broni maszynowej, w tym i z szybkostrzelnego działka. Ogień zlewał się w jeden diabelski jazgot, budząc wieś i wprawiając mieszkańców w straszliwą panikę. Ubrałem się piorunem i wybiegłem na podwórze, skąd ujrzałem wprost dantejski widok: po zaśnieżonych polach uciekało ludzkie mrowie – pieszo, na wozach, saniach, wierzchem na koniach. Słupy dymu i płomieni wzbijały się pod ołowiane chmury. Jazgot strzelaniny rozdzierały przeraźliwe i rozpaczliwe krzyki i nawoływania, ryk palącego się w oborach bydła, rżenie i kwik koni, ujadanie i żałosny skowyt psów. Rzuciłem się do stajni, wyprowadziłem konie, niezbornymi ze strachu rękami z trudem zaprzęgłem je do wozu, a następnie pobiegłem do domu, by powiedzieć, że wóz gotowy do ucieczki. Biegiem wróciłem na podwórze z zamiarem podjechania wozem pod dom. Ale w tym momencie na podwórzu pojawił się Bolesław Wiśniewski, który ukrył się za pniem dużej gruszy i zaczął ostrzeliwać widocznych na śniegu Niemców. Bliskie strzały spłoszyły konie, które wpadły w wysokie krzewy i tam utknęły z drabiniastym wozem. Usiłowałem je stamtąd wyprowadzić, ale bez powodzenia. Zauważyłem, że wysoki płomień i dym wzbił się nad zabudowaniami naszego sąsiada, Józefa Redmera, a Niemcy leżąc niedaleko na śniegu biją z kaemu do ostrzeliwującego ich zza gruszy Bolesława. Z domu nikt nie wychodził, gdyż zdecydowano, że bezpieczniej będzie ukryć się w dwóch piwnicach. Gdy zadymiła nasza stodoła, rzuciłem się za ludźmi do ucieczki. Widok leżącej na drodze kobiety i trzask ścinanych pociskami gałęzi jeszcze bardziej mnie przeraził i zmusił do rozpaczliwego biegu. Skręciłem do kościoła, by się tam ukryć, ale gdy spostrzegłem, że ksiądz Żukowski biegnie już w tłumie ludzi w kierunku Gruszówki, popędziłem zanim. W lityńskim lesie zwolniono tempo ucieczki. Spotkaliśmy tu sporą liczbę naszych partyzantów, którzy z niepokojem wypytywali uciekinierów o przebieg pacyfikacji. Zapewniali, że Niemców do Kupiczowa nie przepuszczą. Ich surowe postawy i zdecydowanie zrobiły na mnie duże wrażenie. Od strony Zasmyk ciągle jeszcze dochodziły strzały, a nad lasem krążył samolot, lecz mgła i gęste konary maskowały uciekających. Po wyjściu z lasu ujrzałem na kilkukilometrowej drodze do Kupiczowa niekończący się sznur wozów, sań i pieszych. Przy wjeździe do miasteczka stały poniemieckie zasieki z drutu kolczastego, a z bunkrów i transzei groźnie wystawały lufy karabinów maszynowych. I tutaj nasi partyzanci byli zdecydowani przyjąć bój z napastnikiem. Utrudzony do ostateczności 13-kilometrową ucieczką, głodny i z piekącymi wyrzutami sumienia, że zostawiłem dziadków i siostrę na pastwę losu, a sam tchórzliwie uciekłem – siadłem na nasypie okopu obok bunkra, wypatrując z iskierką nadziei krewnych i znajomych. W pewnej chwili rozpoznałem z radością konie i wóz, na którym siedzieli dziadkowie, siostra i jeszcze jacyś ludzie. Pomyślną ucieczkę spod gęstego ognia zawdzięczali dużej odwadze i opanowaniu babci. Gdy niemieckie natarcie na wieś straciło impet wobec coraz silniejszego oporu samoobrony, pod ostrzałem i obok płonących zabudowań wyprowadziła konie i wóz z krzewów, załadowała trochę maneli i razem z dziadziem i Danusią dołączyła do uciekających już ostatnich zaprzęgów, zabierając na wóz jeszcze kilka starszych osób i dzieci. Nad wyraz dzielnie spisała się i Bogusia. Podczas gdy jej mama zrezygnowała już z ucieczki, chcąc ukryć się w piwnicy domu, który za chwilę zaczął płonąć, ona pod ostrzałem zaprzęgła swoją kasztankę do wozu i zdążyła z matką i siostrą w ostatniej chwili przed wejściem na podwórze Niemców dołączyć do uciekających furmanek. Nieśmiało, ze wstydem za swój niegodny – w mojej ocenie – tchórzowski postępek, dołączyłem milcząco do jadących dziadków. Babcia zaraz skarciła mnie ostro za nieodpowiedzialne, egoistyczne zachowanie, z którego doskonale zdawałem sobie sprawę. Takie to były czasy, że i od dzieci wymagano bohaterstwa. Zatrzymaliśmy się u jakiegoś Czecha, który udostępnił nam duży pokój wysłany czystą słomą, a koniom miejsce w stajni. Ze swoimi gorzkimi wyrzutami sumienia poszedłem zaraz do kościoła, by się wyspowiadać, ale kolejka do ks. Bonawentury Burzmińskiego była bardzo długa, więc zrezygnowałem z tego zamiaru. Wracając dołączyłem do grupy, która poszła oglądać banderowski „czołg”, zdobyty przez Polaków 22 listopada ubiegłego roku. Gdy wróciłem do swoich, wszyscy byli po skromnym posiłku – chlebie i pieczonych ziemniakach, których już dla mnie nie starczyło. Zauważyła to gospodyni i przyniosła mi jeszcze kawałek chleba i jakiejś herbaty, oczywiście niesłodzonej, bo cukru na Wołyniu od kilku lat nikt nie uświadczył. Po całodziennej głodówce i „marszobiegu” czerstwy chleb smakował mi jak nigdy dotychczas. Następnego dnia przed południem odnaleźli nas ojciec i wujek Molenda, którzy doszli do wniosku, że należy nas wywieźć gdzieś daleko poza Kupiezów, w bezpieczniejsze miejsce. Po skromnym posiłku wyruszyliśmy w kierunku Zasmyk. Za lityńskim lasem znaleźliśmy się w zdewastowanych zabudowaniach na okropnym bezludziu – w Gruszówce, 4 kilometry od Zasmyk. Dotarliśmy tam o zmierzchu, po głębokim śniegu i bezdrożu. Samotna podróż w nieznane, mocno zdewastowana chałupka oraz bezludzie zrobiły na nas wyjątkowo przygnębiające wrażenie. Byliśmy prawie w rozpaczy. Mieliśmy żal do ojca i wujka, że rzucili nas w takie pustkowie. Oni z kolei usiłowali nas przekonać, że tutaj tak łatwo nie dotrą ani Niemcy, ani banderowcy, że jest to najbezpieczniejszy zakątek w zasięgu zasmyckiej bazy samoobrony. Obiecali czuwać nad nami i nieść nam pomoc. Pożegnali nas i zniknęli w gęstniejącym, ponurym mroku, udając się do swoich placówek. A my byliśmy załamani. Chatynka nie miała ani szyb, ani drzwi, ani podłogi. Z brudnej, wilgotnej słomy wystawały tylko belki pod podłogę. Płyta kuchenna była rozebrana, cały był tylko komin i piec chlebowy. Po otrząśnięciu się z pierwszych koszmarnych wrażeń, zaczęliśmy przygotowywać pomieszczenie do snu. Płachtami zasłoniliśmy dwa okna. Przypadkowo w obejściu znaleźliśmy pod śniegiem wejściowe drzwi i założyliśmy je na zawiasy. W piecu do pieczenia chleba rozpaliliśmy ogień, by otrzymać wodę ze śniegu. Chlew zachował się w dobrym stanie, więc umieściliśmy w nim konie. Zaobrokowaliśmy je snopkami żyta znalezionymi w szopie. Na grubej warstwie suchej słomy przygotowaliśmy sobie legowisko. Do późna wieczór, grzejąc się od płomieni z chlebowego pieca, naradzaliśmy się, co robić dalej. Ustaliliśmy w końcu, że będziemy szukać lepszego kwaterunku, bliżej ludzi. Następnego dnia pojechaliśmy do Zasmyk. Na kilometr przed wsią doszedł nas przykry swąd spalenizny. Zamiast zabudowań jak okiem sięgnąć, od kościoła do Rokitnicy, były tylko czarne miejsca zgliszcz i gdzieniegdzie sterczące kominy. W wielu zniszczonych gospodarstwach leżały zwęglone trupy trzody chlewnej i koni, których uciekający nie zdążyli wyprowadzić na zewnątrz czy po prostu pospuszczać z łańcuchów. Po obejrzeniu naszego i kilku sąsiednich pogorzelisk udaliśmy się do kościoła, gdzie spotkaliśmy wielu znajomych, którzy płacząc opowiadali o swoich dramatach. Materialne straty Zasmyk były przerażające – spłonęło pół wsi: 38 zabudowań, pozbawiając w tęgi mróz dachu nad głową kilka tysięcy osób. Spłonęło wiele trzody i koni – siły pociągowej. Natomiast straty w ludziach wbrew najgorszym przypuszczeniom nie były duże, jeżeli brać pod uwagę tak silny ostrzał uciekających z broni maszynowej. Niemcy zabili 6 osób cywilnych i kilka ranili. Po nabożeństwie wróciliśmy na nasze pogorzelisko, by wydobyć z niego rzeczy, które jeszcze nadawały się do użytku. Z piwnicy, z głębszej warstwy, wydobyliśmy trochę ziemniaków, które nadawały się jeszcze do zjedzenia. Kiedy zbieraliśmy się już do odjazdu, jakiś przechodzień powiedział, że na łąkach za zasmyckim cmentarzem błąkają się krowy, które uciekły z płonącej wsi. Ruszyłem bez zastanowienia w poszukiwania. Gdy znalazłem się na rozległych łajkach, porośniętych krzewami, zaczęła ścielić się po ziemi gęsta, mleczna mgła, zapadał szybko zmrok. Gwałtowna odwilż uczyniła śnieg mokrym. Brnąłem po lepkim śniegu, od jednej do następnej kępy krzewów, biorąc je za błąkające się krowy. W pewnym momencie spostrzegłem, że coś się porusza. Ciemna, nieokreślona sylwetka zbliżała się do mnie. Znieruchomiałem, czekając z walącym jak młot sercem. Wyłoniła się wyraźnie ludzka postać, która zbliżała się do mnie. Ku wielkiemu mojemu zdumieniu i radości rozpoznałem w niej Danusię Kostrubiec. – Co ty tutaj robisz? – zapytała również zdumiona. – Szukam krów. – Nie ma tutaj żadnych krów, nie ma niczego. Gdzie mieszkasz? – zapytała. – W Gruszówce. – To idź szybko, bo noc zapada, a do Gruszówki daleko. Ruszyłem biegiem do Zasmyk. Natrafiłem na jakieś rozlewisko, pokryte cienkim lodem. Woda sięgała mi do kolan. Wpadłem w panikę, myślałem, że zaraz się utopię. Ale biegłem gnany strachem. Wreszcie trafiłem na twardy grunt. Znalazłem się obok cmentarza, skąd drogą dobiegłem do naszych zgliszcz, ale tam już nikogo nie było. Rzuciłem się znajomą drogą w kierunku Gruszówki. Zmachany, wystraszony i przemoczony prawie do pasa dopędziłem skrzypiący wóz. Od cioci otrzymałem zasłużoną burę. Późnym wieczorem byliśmy w naszej chatce na koszmarnym bezludziu.

Następny dzień, 22 stycznia, sobotę, poświęciliśmy na uporządkowanie „mieszkania”, obórki i obejścia. Uświadomiliśmy sobie, że nie powinniśmy się zbytnio bać. Ostatni raz byli tutaj banderowcy 31 sierpnia, kiedy to zostali rozbici i rozpędzeni na cztery wiatry. Później już tu ich noga nie postała. Nabieraliśmy przekonania, że Niemcy po spaleniu Zasmyk też tutaj nie mają czego szukać. Było to pustkowie, a w promieniu kilkunastu kilometrów znajdowały się silne polskie placówki. Mimo tej świadomości, o zmroku, a zwłaszcza nocą oblatywał nas strach, czasami nie do zniesienia. Lęk wzbudzała bliska, czarna ściana lasu lityńskiego, pobliskie krzewy, każdy szum wiatru czy daleki strzał. Już o zmroku baliśmy się w pojedynkę wychodzić z domu. Wieczorem rozmawialiśmy ściszonym głosem, przy blasku ognia z chlebowego pieca modliliśmy się długo i żarliwie. Myśleliśmy stale o opuszczeniu koszmarnego bezludzia. W niedzielę, 23 stycznia, wyjechaliśmy do Zasmyk na sumę. Spotkaliśmy wielu znajomych, którzy ciągle jeszcze głęboko przeżywali dramatyczną pacyfikację sprzed trzech tygodni. Ktoś podsunął nam pomysł, by nasze zabudowania w Gruszówce rozebrać i postawić w Zasmykach. Zapaliliśmy się do pomysłu, ale po rozważeniu sprawy doszliśmy do wniosku, że jego realizacja byłaby ponad nasze możliwości. Któregoś dnia ojciec przyprowadził nam dojną krowę. W pobliżu odkryliśmy kopiec z ziemniakami. Było więc dla niej i dla nas pożywienie. Od pacyfikacji Zasmyk jedliśmy tutaj wyłącznie placki z przemarzniętych, słodkich ziemniaków, wydostanych ze spalonego domu. Teraz można było gotować ziemniaczaną zupę, zabielaną mlekiem. Dni upływały coraz szybciej. Zaczęliśmy się po trosze oswajać z nowym miejscem zamieszkania. W sobotę, 19 lutego, na śniegu w pobliżu zabudowania zauważyliśmy ślady kilku osób, które prowadziły pod lasem do pobliskiego jeziora. Bardzo nas to zaniepokoiło. Zastanawialiśmy się, kto to mógł być i w jakim celu. Następnego dnia tajemnica się wyjaśniła. Gdy w niedzielę wybieraliśmy się do kościoła, w pewnym momencie usłyszeliśmy na podwórzu męskie głosy, a za moment dwaj osobnicy z wycelowanymi w nas karabinami wtargnęli do domu. Błyskawicznie zaświtała mi myśl, aby wyskoczyć przez okno. Rzuciła się do okna i ciocia Bronia, usiłując zedrzeć z niego płachtę, ale jeden z intruzów, z bielmem na oku, wypchnął nas na środek izby do reszty struchlałych osób i wrzasnął: – Coście za jedni? – Polacy – krzyknęło kilka osób, nie wiedząc jeszcze, kim są intruzi. – A kto wam pozwolił tutaj zamieszkać? – zapytał ten z bielmem, ale już łagodnym tonem. – Nasi z Zasmyk – krzyknęliśmy niemal chórem. Przybysze spuścili z tonu, tłumacząc się, że są z samoobrony i rutynowo patrolują okolicę. Nie przypuszczali, że mogą tutaj mieszkać Polacy. Przeprosili i poszli sobie, a myśmy długo nie mogli ochłonąć z wrażenia. Stałe przeżywanie silnego lęku nadwerężyło nasze nerwy do granic wytrzymałości. Dłuższy pobyt na tym bezludziu uznaliśmy za niemożliwy. Postanowiliśmy szukać innego miejsca zamieszkania. Wybór padł na Kupiczów, jako że Janówka, Radomie i w połowie Zasmyki były spalone. Jednak znajomi, których spotkaliśmy po mszy, stanowczo odradzali nam wyjazd do innej miejscowości. – Macie dach nad głową – przekonywali – ziemniaki, paszę dla koni i krowy – czego wam jeszcze potrzeba? Siedźcie na miejscu, w sąsiednich koloniach połowa ludzi gnieździ się w ziemiankach, brakuje wszystkiego, nawet ziemniaków. Ludzie głodują, marzną, chorują. W Kupiczowie też pełno uciekinierów, okropny ścisk i niedostatek. Rozczarowani i markotni wracaliśmy do swego znienawidzonego siedliska. Wraz ze zmierzchem przyszło mocne postanowienie: jechać do Kupiczowa, by przekonać się na własne oczy, jak mają się sprawy. Do podróży przygotowaliśmy jeszcze sprawne sanie, znalezione pod śniegiem. Następnego dnia, w piękny, słoneczny, ale mroźny poranek wyruszyliśmy na rekonesans. Z daleka widniało na horyzoncie upragnione miasteczko. W Kupiczowie było ludno i jakoś beztrosko. W oczy rzucał się wszędzie ład, czystość i dostatek: ładne domy i budynki gospodarskie, malowane ogrodzenia, czyste uliczki. Dwa kościoły, katolicki i ewangelicki oraz duża kopulasta cerkiew, spory rynek, dom ludowy z biało-czerwona flagą. Lepsze miejsce do zamieszkania trudno było sobie wyobrazić. Dziadzio zapytał napotkanego Czecha, gdzie można by tutaj zamieszkać. Ten po namyśle powiedział, że wolne gospodarstwa są na odległym przedmieściu koło Nyr i poinformował, jak tam dojechać. Ruszyliśmy z miejsca we wskazanym kierunku. Ale nieliczne, ocalałe z pożaru domostwa były tam już zajęte. Większość spłonęła podczas listopadowych walk polskiej załogi z UPA. Gdy jechaliśmy stępa, rozglądając się za jakimś pustym jeszcze domem nagle, jak piorun z jasnego nieba, rozległy się serie z broni maszynowej, wstrząsające detonacje i ryk motorów samolotu. Wzdłuż naszej ulicy nad samymi drzewami leciał dwusilnikowy samolot z czarnymi krzyżami. Błyskawicznie zeskoczyłem z sań i padłem obok na śnieg, tuż przy murowanej ścianie wypalonego domu. Spłoszone konie z dziadkiem popędziły dalej. Samolot zatoczył koło i jeszcze raz ostrzelał miasteczko długimi seriami. Leżałem osłonięty trochę ścianą, dygocąc ze strachu, wytężając słuch i obserwując niebo. Po kilku minutach wyszedłem ostrożnie na ulicę. W Kupiczowie wzbijały się w niebo czarne słupy dymu, płonęły zabudowania koło młyna. Wzrokiem szukałem dziadzia i koni. Sto metrów dalej stały one przy płocie podwórza, a obok dziadzio wiązał sznurkami porwaną uprząż. Zobaczywszy mnie zaburczał: – Znowu uciekłeś. A gdybym i ja tak zrobił, to co stałoby się z końmi? Siedząc na saniach i słuchając dziadzia spostrzegłem naraz, że za płotem stoi dom w zupełnie dobrym stanie, z szybami w oknach. Wszystko wskazywało, że jest niezamieszkany. Obok w dobrym stanie budynki gospodarcze – obora, stodoła i jakaś szopa. – Dziadziu – wykrzyknąłem – a gdybyśmy tutaj zamieszkali!? Weszliśmy do domu. Były w nim dwie obszerne izby, rozdzielone dużą sienią, w zupełnie dobrym stanie, oczywiście bez mebli. Obejrzeliśmy również oborę, stodołę i szopę – komfort, jak na tamte warunki. Dziadzio z miejsca zdecydował, że jutro i to jak najwcześniej przyjedziemy tutaj, by tylko ktoś nas nie ubiegł. Ruszyliśmy zaraz w powrotną drogę. Późnym wieczorem byliśmy w naszej chatynce, oczekiwani z niecierpliwością przez domowników. Chęć opuszczenia bezludzia była u wszystkich tak silna, że nawet relacja o bombardowaniu nie zniechęciła przed wyjazdem do Kupiczowa. Przystąpiliśmy do pakowania się, a następnego dnia rano pożegnaliśmy chatynkę na pustkowiu. Po wyjeździe z lasu, zaraz na jego skraju, minęliśmy Lityn – folwark hr. Stefana Sumowskiego, gdzie w początkach września ubiegłego roku banderowcy wymordowali czterdzieści kilka osób ludności folwarcznej, miażdżąc ofiarom czaszki grubym metalowym prętem zakończonym mutrą. W zabytkowym parku stały mury spalonego przez UPA pałacu, a obok sterczały już tylko kominy po puszczonych z dymem czworakach. Nieco dalej – przy grobli, którą jechaliśmy – spostrzegliśmy makabryczny widok: ze śniegu wystawał trup nadjedzony do kości przez wrony. Na jego widok babcia przeżegnała się, wyrażając obawę, czy aby to nie jest złowróżbny znak, za co dziadzio ofuknął ją, że kracze i podciął konie. Obok znanego mi już bunkra wjechaliśmy do Kupiczowa, a po chwili znaleźliśmy się na długiej ulicy, przy której widniały leje po bombardowaniach. Od 21 stycznia, kiedy to pierwszy raz niemiecki samolot zrzucił kilka niedużych bomb, naloty powtarzały się wielokrotnie –samoloty bezkarnie grasowały nad dachami miasteczka, nie wyrządzając jednak dotychczas większych szkód. Ku naszej wielkiej radości upatrzone zabudowania były puste. Rozglądając się po najbliższym terenie uświadomiliśmy sobie z dużym niepokojem, że nasza nowa siedziba była prawie na końcu ulicy i co najmniej pół kilometra od ostatnich zamieszkanych zabudowań. Babcia znowu dopiekła dziadziowi, twierdząc że wpadliśmy z deszczu pod rynnę i byłoby bezpieczniej wrócić zaraz na poprzednie miejsce. Dziadzio okropnie się zdenerwował i zagroził wszystkim, że jeżeli nie przestaniemy krakać, to nie odpowiada za to, co się zaraz może stać. Jeszcze tego dnia ciocia Bronia udała się do dowództwa samoobrony, by prosić o ubezpieczenie naszego terenu. Tam jej odpowiedziano, że nie mamy się czego bać, bo samoobrona od dawna czuwa nad tym miejscem, a kilkaset metrów za nami mieszkają już Polacy. W ciągu kilka dni urządziliśmy się jako tako, pozbijaliśmy prycze, wyremontowaliśmy płyty kuchenne, uporządkowaliśmy oborę i obejście. Konie i krowy miały ciepłe pomieszczenie. Z pobliskiej wsi Nyry przywieźliśmy czubaty wóz snopków żyta, w pobliżu znaleźliśmy kopiec ziemniaków, a z kwatermistrzostwa dostaliśmy trochę mąki i wołowiny. Przydzielono nam również jeszcze jedną dojną krowę, więc mleka starczało na bardziej zabielane zupy. Na sytuację aprowizacyjną nie mogliśmy już narzekać.

W początkach marca trafiła mi się okazja odwiedzenia ojca. Batalion „Jastrzębia”, w którym służył ojciec, stacjonował wówczas w ukraińskiej wsi Ossa, jakieś 15 kilometrów od Kupiczowa, gdzie ochraniał sztab 27. Dywizji Armii Krajowej. Między Kupiczowem a Ossą codziennie kursowały podwody. Jeden z woźniców pozwolił mi się z nim zabrać. Sanie mknęły przez rozległe, równinne pola, pokryte śniegiem. Na horyzoncie rysowały się zabudowania, kępy drzew, to znowu las i jakieś kolonie. Woźnica nie był rozmowny, jechał w skupieniu, ciągle rozglądał się i wyraźnie się bał. Mnie również polecił obserwować teren, bo – jak się wyraził – licho i bulbowcy nie śpią. Po dwóch godzinach jazdy wjechaliśmy do dużej wsi z okazałą kopulastą cerkwią. W środku wsi znalazłem ojca, który z moich odwiedzin bardzo się ucieszył. Poczęstował mnie zaraz partyzancką zupą z kawałkami wołowego mięsa. Smakowała mi wyśmienicie. Byłem, jak zwykle, w stosunku do ojca bardzo nieśmiały, więc o nic nie pytałem. Odpowiadałem na pytania i słuchałem z zapartym tchem opowiadania o ciężkich bitwach, w których niedawno uczestniczył – w obronie Kupiczowa i pod Ośmigowiczami. Ta ostatnia była wyjątkowo krwawa: poległo w niej 8 naszych żołnierzy a 14 było rannych. Wróciłem z Ossy dumny z ojca i pełen wrażeń. W marcu dał się zauważyć wzmożony ruch naszych oddziałów, zdążających na zachód. Pewnej nocy ulicą obok przemaszerował w kierunku Kupiczowa duży oddział polskiej partyzantki. Za pieszymi ciągnęły tabory, a nawet kilka działek. Któregoś marcowego dnia, idąc z oddziałem na koncentrację, odwiedził nas Henio „Lisek”. Zupełnie przypadkowo zauważył stojącą w oknie babcię. Zatrzymał się na kilkanaście minut. Był w zdobycznym niemieckim umundurowaniu i z pepeszą, którą partyzanci bardzo sobie cenili. Dzięki niej i granatom uratował się w dramatycznej walce w pobliskich zabudowaniach podczas drugiego oblężenia Kupiczowa przez UPA. Kilka tygodni później – 16 kwietnia – Henio poległ w lasach mosurskich w boju z niemieckimi jednostkami frontowymi. Jego śmierć, o której dowiedzieliśmy się po kilku miesiącach, przeżyliśmy boleśnie. Babcia do końca swego życia, przez wiele lat, nie chciała w nią uwierzyć. Wychodziła na drogę i wypatrywała jego powrotu. W trzeciej dekadzie marca rozpoczęły się w rejonie nadbużańskim dramatyczne i nierówne walki 27. WD AK z frontowymi jednostkami Wehrmachtu, mającymi nad partyzantami miażdżącą przewagę liczebną i w uzbrojeniu. Niebawem Dywizja dostała się w pierwsze i drugie okrążenie. Wydostawało się z nich wielu naszych i radzieckich partyzantów, którzy o sytuacji okrążonych przynosili przerażające wieści. Przeżywaliśmy je głęboko i boleśnie. Słowo „okrążenie” nabrało dla nas i całej ludności polskiej zamieszkałej wówczas w bazie zasmycko-kupiczowskiej, wprost apokaliptycznych treści, wywoływało skurcz w gardle i łzy, bo tam o głodzie i chłodzie desperacko walczyli i ginęli nasi najbliżsi – synowie i ojcowie, bracia i krewni. Dnia 23 marca z Kupiczowa ewakuowano dywizyjny szpital, pozostali tylko ciężko ranni. Mniej więcej w tym samym czasie pojawiły się w miasteczku i okolicy liczne i doskonale uzbrojone oddziały radzieckiej partyzantki. Wiedzieliśmy, że to są nasi sprzymierzeńcy, że walczą również z największymi naszymi wrogami – banderowcami – i będą nas przed nimi chronić. Ale ich grubiańskie i hałaśliwe zachowanie robiło na nas przykre wrażenie. Byliśmy przyzwyczajeni do naszych partyzantów, którzy odnosili się do nas uprzejmie, często serdecznie. Nowych przybyszów po prostu baliśmy się, bo było wśród nich wielu Ukraińców nieprzychylnych Polakom. Któregoś dnia hurmem, bez pytania, wtargnęli do naszego małego pomieszczenia, porozsiadali się wokół i chłopcu, którego nazywali Cyganok, kazali tańczyć kozaka. Chłopczyna nieporadnie podskakiwał, reszta śpiewała i klaskała. Gdy zmęczony Cyganok usiadł na podłodze, któryś zwrócił się do babci, aby dała coś zjeść „tancerzowi”. Po kilkunastu dniach partyzantów jakby wymiotło z Kupiczowa. Zbliżał się front. Pozostała niebezpieczna luka. Ktoś nas postraszył, że nocą w okolicy pojawiają się banderowcy i podchodzą nawet pod Kupiczów. Którejś nocy wtargnęło do naszego domu kilku uzbrojonych cywilów. Pytali po rosyjsku, czy nie ukrywają się u nas obcy mężczyźni. Po zlustrowaniu pomieszczeń i obejść odeszli, napędzając nam porządnego strachu. Pomyśleliśmy, że bezpieczniej będzie nocować w centrum Kupiczowa. Zaopatrzeni w koce i poduszki wybraliśmy się całą gromadą do domu ludowego. Dziadzio pozostał sam na „dyżurze”. W domu ludowym zastaliśmy okropny ścisk. W dużej, ciemnej sali i pozostałych pomieszczeniach koczowało ludzkie mrowie. Dzieci bezustannie płakały, dorośli chodzili przewracając się o podłogowe belki oraz leżących i siedzących. Z trudem znaleźliśmy skrawki miejsc, by usiąść, ale o śnie nie było mowy. W środku nocy nad Kupiczowem rozległ się potężny jęk eskadr lotniczych. Musiały być dziesiątki samolotów, bo przelot trwał kilka minut. Gdy ktoś krzyknął, że to nalot na Kupiczów i zaraz posypią się na nas bomby, ludzie w panice ruszyli do wyjścia, przewracając się i krzycząc. Wyszliśmy z trudem na plac. Była jasna, księżycowa noc. Wytężając wzrok wpatrywaliśmy się w usiane gwiazdami niebo, lecz samolotów nie można było dostrzec. Oddalał się tylko potężny jęk silników. Wróciliśmy przepychając się do sali, ale nasze miejsca były już zajęte. Znaleźliśmy inne. Było trochę luźniej, bo część ludzi pozostała na zewnątrz. Po niedługim czasie ponownie dał się słyszeć narastający, potężny huk samolotów, tym razem z zachodu. Widocznie radzieckie eskadry wracały z wykonanego zadania. Znowu w hali powstało poruszenie, ale tym razem nie opuszczaliśmy swoich miejsc. O świcie wróciliśmy zmaltretowani i niewyspani do domu, rezygnując już z noclegów w centrum. W sobotę przed Wielkanocą, 8 kwietnia, doszedł nas silny warkot motorów. Naszą ulicą od strony Jezierzan jechały trzy czołgi, na których powiewały… biało-czerwone flagi. Wybiegliśmy na ulicę. Czołgi zatrzymały się kilkanaście metrów przed naszym domem. Z pierwszego wysiadł radziecki major i zwrócił się do nas: – Kto wy? – Polacy, uciekinierzy – odpowiedział po rosyjsku dziadzio, który znał doskonale ten język jeszcze z zaborów i służby w carskiej armii. – A gdie polskije partizany? – Bjut faszystów – odpowiedział dziadzio. – Mołodcy partizany. Budiem bit' faszystów wmiestie. Polaki naszy sojuzniki, potomu na tankach polskie flagi. Major zrobił na nas sympatyczne wrażenie. Rozpoczęliśmy przyjazne rozmowy z czołgistami, którzy poinformowali nas, że do Kupiczowa idą regularne jednostki Czerwonej Armii. Wkrótce może być tutaj gorąco i niebezpiecznie. Na zachód od Kupiczowa tworzy się front. Major poinformował nas również, że na terenie Związku Radzieckiego powstaje polska armia. Ukraińskie kobiety i dzieci, które już zdążyły wprowadzić się do rudery obok, z nieukrywaną nienawiścią spoglądały na nas i biało-czerwone flagi. A nam piersi rozpierała duma i radość, że naszą flagę szanuje nasz niedawny wróg i jest teraz sojusznikiem Polaków i że mamy wreszcie swoją armię, która nie pozwoli nas już unicestwiać. Niemałą satysfakcję sprawili nam czołgiści i tym, że zainteresowali się wyłącznie nami, a na stojących obok ponurych Ukraińców w ogóle nie zwracali uwagi. Znowu odzyskiwaliśmy nadzieję, że po odejściu polskiej partyzantki, bezpieczeństwo nasze nie jest zagrożone. Dnia 9 kwietnia, w pierwszy dzień Wielkanocy, zostałem z dziadkiem w domu, a reszta poszła do kościoła. Odwiedził nas radziecki major, dowódca stojących jeszcze czołgów. Poczęstowałem go kawałkiem świątecznego chleba. Jedząc rozmawiał z dziadkiem o polskiej partyzantce, chwalił dziadzia, że wychował dwóch synów, którzy walczą teraz z faszystami. Oczywiście dziadzio mu nawet nie wspomniał, że najstarszy syn, Feliks, brał udział w kampanii antybolszewickiej 1920 roku, a młodszy, Kazimierz w październiku 1939 roku został wywieziony na Sybir. Rozmowę nagle przerwały bliskie detonacje, a następnie warkot samolotów przelatujący nad naszymi zabudowaniami. Radzieckie „zenitki” otworzyły skądś wściekły ogień. Major chwycił mnie za rękę i wszyscy trzej wybiegliśmy z domu. Na komendę majora padliśmy na błotniste podwórze. Po kilku sekundach pobiegliśmy kilkanaście metrów dalej. Samoloty zawróciły i leciały prosto na nas. Gdy przywarłem do ziemi, obok rozległo się kilka ogłuszających detonacji – bomby wybuchły między czołgami i naszymi zabudowaniami. W niebo wzbiły się czarne słupy dymu. Ochłonąwszy z przerażenia poszliśmy oglądać miejsca, gdzie spadły bomby. Obok szosy ziały czarne leje. Z ganku wyleciały szyby, odłamki potłukły trochę dachówek, ale okna, znajdujące się z drugiej strony domu, ocalały. Przerażeni błagaliśmy z dziadziem majora, by zabrał stąd swoje czołgi, żeby nie ściągnęły na nas nieszczęścia. Major pożegnał się z nami i po kilkunastu minutach czołgi odjechały w kierunku centrum, powiewając nadal biało-czerwonymi flagami, które pewnie nie tyle świadczyły o radzieckich sympatiach do Polaków, ile o tym, że dowództwo radzieckie liczyło się z siłą bojową polskiego zgrupowania partyzanckiego – 27. Wołyńską Dywizją AK. Nasza ulica stała się jedną z ważniejszych do frontowych arterii. Ciągnęły nią zmotoryzowane i piesze kolumny Armii Czerwonej na turzyski odcinek frontu, który formował się kilkanaście kilometrów na zachód od Kupiczowa. Znaleźliśmy się w niebezpiecznej dla życia strefie ogniowej, jak i tysiące mieszkańców i uciekinierów w Kupiczowie. Rozgorzały walki o Kowel, który Niemcy uczynili twierdzą. Gęsta kanonada artyleryjska i wybuchy bomb na kowelskim odcinku zlewały się w jeden przeciągły grzmot, w który wsłuchiwaliśmy się z satysfakcją i lękiem na przemian. W połowie kwietnia rozgorzały walki na kupiczowskim odcinku frontu. Rozpoczął się artyleryjski ostrzał miasta i bombardowanie przez lotnictwo niemieckie. Ataki przybierały na sile. Płonęły zabudowania w centrum, na naszym przedmieściu i w okolicy. Z kopulastej cerkwi buchały kłęby czarnego dymu. Dym z płonących zabudowań i wybuchów zasnuł niebo, przesłonił słońce do tego stopnia, że widoczność w południe zmalała do kilkunastu metrów. Samoloty zrzucały bomby na oślep, na puste pola i łąki. Artyleria przeniosła ogień w głąb radzieckich pozycji powodując popłoch w wycofujących się pododdziałach i wśród uciekającej ludności cywilnej. Pociski zaczęły wybuchać obok naszych zabudowań. Nasza ulica stawała się coraz bardziej zatłoczona cofającym się wojskiem, samochodami, ciągnikami z działami i wozami konnymi, którymi ewakuowano rannych. Zauważyłem, że żołnierze, w przeciwieństwie do cywilów, traktują ostrzał bez paniki. Dopiero na świst pocisku czy ryk bomby błyskawicznie padali, gdzie stali. Zbliżał się wieczór, słońce kryło się za wzgórzami, ciągnącymi się pod Tuliczów, gdzie byli już Niemcy. Na froncie trochę przycichło, słychać było tylko długie serie z broni maszynowej. Widocznie nieprzyjaciel już bez przeszkód szykował się do zajęcia Kupiczowa. A nas ogarniało śmiertelne przerażenie, gdyż zdawaliśmy sobie sprawę, że z Niemcami wejdą banderowcy i wytną ludność polską co do nogi, już bez żadnych przeszkód. Nie ominą również Czechów, że sprzyjali Polakom. Ale uciekać nie było jak, bo droga była dla naszych wozów niedostępna, a jazda przez polne bruzdy i wgłębienia skończyłaby się po kilkudziesięciu metrach. Nasza izdebka, sień, szopa napełniły się uciekinierami, głównie kobietami i dziećmi z Kowla. Wszędzie zastanawiano się nad ucieczką przed zbliżającym się niebezpieczeństwem ze strony banderowców, którzy mogli się tutaj znaleźć w najbliższym czasie. Niektórzy byli zdania, że uciekać należy bez zwłoki polami, wzdłuż frontowych dróg, inni – że należy przeczekać noc i ruszyć wczesnym rankiem. Nagle ktoś wpadł do izby z wiadomością, że obok dzieje się coś dziwnego. Wybiegliśmy przed dom. Na ulicy wzmogło się jakieś poruszenie, z jezdni zjeżdżały na pobocze samochody i wozy, a w kierunku Kupiczowa powoli jechały jakieś dziwne ciężarówki, tylko zamiast skrzyń miały jakby pontony przykryte brezentem. Dziwne ciężarówki kilkaset metrów dalej zatrzymały się między zabudowaniami i w kępach drzew po obu stronach ulicy. Po kilkunastu minutach rozległo się potężne, przeciągłe zgrzytanie i łoskot, strumienie ognia trysnęły w granatowiejące niebo. Żołnierze zaczęli wiwatować, rzucać czapkami i krzyczeć: „Katiuszy! Naszy katiuszy!” Późnym wieczorem odwiedził nas znajomy major, którego gościliśmy w Wielkanoc. Przyniósł trochę wieści z podkupiczowskiego pola bitwy. Kontratak radziecki z udziałem katiusz załamał niemieckie natarcie. Na przedpolach Kupiczowa poległo kilkuset Niemców. Nieprzyjaciel wycofuje się na Radowicze – Turzysk. Następnego dnia w godzinach popołudniowych obserwowaliśmy bombardowanie Kupiczowa przez… lotnictwo radzieckie. Na widok nadlatujących samolotów oficer radziecki uspokajał mieszkańców: „Eto naszy orły!”. Ale od „orłów” zaczęły odrywać się czarne punkty, wybuchając na rynku, uliczkach i w ogrodach. W miejscu, gdzie stał oficer, wyrwało czarny, głęboki lej. Zginęło kilku żołnierzy i cywilów. Nasza znajoma, żona Władysława Molendy, żołnierza 27. DP AK, w tym czasie opuszczała Kupiczów. Na wozie, w pierzynach, wiozła dwoje małych dzieci, z tyłu uwiązane były dwie krowy. Na ryk bomby zatrzymała wóz i padła obok na ziemię. Sekundę później bomba rozerwała dwie krowy, ale dzieciom i matce nic się nie stało, tylko odłamki rozpruły pierzyny i utkwiły w nich. Jeszcze tego dnia dowiedzieliśmy się, że bombardowanie Kupiczowa było wynikiem niedoinformowania dowództwa lotnictwa o utrzymaniu miasteczka przez wojska radzieckie, a stojący na głównej ulicy banderowski „czołg”, przypominający z góry niemiecką panterę, upewnił lotników, że miejscowość jest we władaniu Niemców.

Późnym wieczorem oficer zakomunikował nam, że decyzją dowództwa frontu wszyscy cywile zobowiązani są w ciągu 24 godzin opuścić strefę frontową i udać się wyznaczonymi drogami co najmniej za rzekę Stochód. Osoby niesprawne będą ewakuowane przez wojsko. Początkiem trasy ewakuacyjnej jest nasz odcinek ulicy i stąd samochody będą zabierać uciekinierów. Niezwłocznie rozpoczęliśmy przygotowania do opuszczenia Kupiczowa. Dziadzio zdjął z wozu wyschnięte koła i zanurzył w kałuży, by je naprężyć i wzmocnić – uodpornić na niesamowite wyboje. Złamanie koła w tych warunkach byłoby katastrofą. Trzeba by było wówczas liczyć wyłącznie na wojsko, które ewakuowało uciekinierów tylko z osobistym bagażem. Niektórzy przebąkiwali, że taka podróż mogłaby się zakończyć w Związku Radzieckim. Do późnej nocy przygotowywaliśmy się do podróży. Na podwórzu i obok zaroiło się od uciekinierów, liczących na tabor wojskowy, którzy zapełnili stodołę i szopę. Część biwakowała na słomie pod gołym niebem. Spakowawszy wszystkie manele poszliśmy – już późnym wieczorem – przygotować wóz. Ku naszemu przerażeniu przykrytych słomą kół nie było. Dziadzio zaniemówił, znieruchomiał. Stał i bezradnie wpatrywał się w bajoro, gdzie kilka godzin temu miał zanurzyć koła. Babcia zaczęła lamentować, siostra wybuchła płaczem. Naraz babcia zauważyła inną kałużę, a w niej przykryte słomą koła. Zbeształa dziadka, że już całkiem zbaraniał. Odetchnęliśmy z niewyobrażalną ulgą, kpiąc z dziadzia niemiłosiernie. Po północy, nie rozbierając się posnęliśmy twardym snem. Obudziły nas bliskie detonacje i brzęk wypadających szyb. Błyskawicznie zerwałem się i wybiegłem na podwórze. Za mną tłoczyli się inni. Padłem na błotnistą ziemię. Za moment zerwałem się i pobiegłem z grupą ludzi przed siebie. Nieopodal płonęły zabudowania, oświetlając teren. Znad Kupiczowa dochodził warkot samolotów i zajadła kanonada zenitówek, wystrzeliwujących sznury świetlistych pocisków. Następnego dnia z przerażeniem oglądaliśmy skutki nocnego bombardowania. Obok naszej obory ział głęboki lej. Kilka metrów zadecydowało, że konie i krowy ocalały. Wiele odłamków przebiło ściany, ale ominęły lokatorów. Na ulicy obok naszego domu wyzierał czarny krater. Wybuch zdmuchnął oszklony ganek, wydmuchał szyby z okien i zniósł część dachu. Na szczęście ofiar w ludziach nie było. Długo po północy posnęliśmy czujnym snem. Poranek był mglisty i chłodny, siąpił deszcz. Ulicą ciągnęły na wschód wozy z tobołami i uciekinierami. Za wozami na uwięzi szły powoli wychudzone krowy. By uniknąć tłoku na drodze dziadkowie i ciocie oraz jeszcze kilka rodzin zdecydowali wyruszyć w trasę nasłanego dnia. Następnego dnia, tuż przed naszym wyjazdem, zjawili się na podwórzu dwaj radzieccy oficerowie, którzy badali skutki ostatniego nocnego bombardowania. Poprosili dziadzia, by im towarzyszył po naszym obejściu. Oglądając leje bombowe obok obory, zwrócili uwagę na kopaczkę do ziemniaków z długim dyszlem, wzniesionym pod katem kilkudziesięciu stopni. Na zdobycznej mapie niemieckiego pilota kopaczka była zaznaczona jako przeciwlotnicze działo i prawdopodobnie dlatego stała się obiektem nocnego bombardowania. Muszę podkreślić, ze babcia uprzedzała dziadzia, że lotnik niemiecki może wziąć kopaczkę za armatę i narobić biedy, ale on uśmiał się serdecznie z „babskich urojeń W mgliste, dżdżyste przedpołudnie wyjechaliśmy w nieznane, rozstając się na zawsze z Kupiczowem. Jechaliśmy stępa, pokonując z największym trudem błotnistą drogę z głębokimi, wiosennymi wybojami i koleusami po samochodach, ciągnikach i czołgach. Poboczem prowadziliśmy krowy. Po kilku godzinach zatrzymaliśmy się na odpoczynek, popas koni i krów. Tymczasem zaczęło się wypogadzać, ale czyste niebo sprzyjało również i niemieckiemu lotnictwu, które zaczęło siać na drogach popłoch i zniszczenie. Z bliskiej odległości obserwowaliśmy bombardowanie gościńca, z którego tylko co zjechaliśmy na odpoczynek. W przydrożnych kępach drzew zaszczekały zenitówki. Na niebie pojawiły się radzieckie myśliwce, atakujące niemiecką eskadrę. Jedna z niemieckich maszyn zadymiła i spadła za szynami, znacząc miejsce upadku głośnym wybuchem i kłębami czarnego dymu. Odpocząwszy nieco kontynuowaliśmy podróż. Późnym popołudniem zatrzymaliśmy się w kępie drzew na jakimś podwórzu, które zarosły zgliszcza po zabudowaniach. Pozostał tylko po nich sterczący komin i piec chlebowy, który babcia zaraz wykorzystała do upieczenia podpłomyków. Reszta jadących z nami rodzin rozlokowała się w pobliżu, również w miejscach, gdzie ogień strawił zabudowania. Szybko skleciliśmy z żerdzi szałasy dla siebie, koni i krów, maskując w ten sposób miejsce postoju. Nieludzko zmęczeni ułożyliśmy się późnym wieczorem do snu. Spaliśmy kamiennym snem do białego dnia. A dzień był ciepły i słoneczny. Po południu odwiedziły nas żołnierki, Rosjanki, które pełniły służbę wartowniczą w pobliskim lazarecie, mieszczącym się w sąsiedniej szkole i rozstawionych wokół namiotach. Przyniosły nam poczęstunek – chleb z „tuszonką”, czyli amerykańską konserwą wieprzową. Ich życzliwością i gościnnością byliśmy głęboko ujęci. Wsłuchiwały się z uwagą w opowiadanie dziadzia o naszych dramatycznych wołyńskich przejściach. One poinformowały nas, że miejscowość, w której zatrzymaliśmy się, nazywa się Dąbrowa. Wiele lat później dowiedziałem się, że działała tutaj, ochraniając ludność polską, jedna z placówek zasmyckiej bazy samoobrony, którą dowodził ppor. Jerzy Kurzydłowski „Jurek”. Przed wejściem Armii Czerwonej żołnierze placówki udali się w rejon koncentracji 27. WD AK. W Dąbrowie spędziliśmy prawie trzy tygodnie, pozostawieni własnemu losowi, bo dowództwo radzieckie nie zwracało na nas uwagi. Warunki mieliśmy dobre. Tuż obok była duża łąka, pokrywająca się gęstą, soczystą trawą, na której całymi dniami pasły się nasze konie i krowy. Doskwierało nam jedynie lotnictwo niemieckie, bombardujące gościniec i obozy wojskowe w pobliskich olszynach. Biła wówczas zajadle artyleria przeciwlotnicza. Któregoś dnia w samo południe tuż nad nami przeleciał samolot z czarnymi krzyżami, ostrzeliwując z broni pokładowej nasze obozowisko i pasący się na łące inwentarz. Napędził nam nie lada strachu, ale na szczęście nikomu nic się nie stało. Pod koniec drugiego tygodnia pobytu w Dąbrowie miało miejsce przykre zdarzenie: czerwonoarmista zarekwirował naszą śliczną kasztankę, pozostawiając w zamian okropnie zabiedzonego mongolskiego chmyza, pokrytego parchem i świerzbem i w dodatku bardzo agresywnego w stosunku do ludzi i koni. Płacząc błagałem żołnierza, by nie zabierał nam kasztanki, ale on oświadczył, że jedzie na front i musi mieć sprawnego konia. Podobno prawo zezwalało wojsku na takie zamiany, z czego żołnierze skwapliwie korzystali. Ale kilka dni później ktoś z naszych sąsiadów miał widzieć, jak żołnierz sprzedał kasztankę Ukraińcom za bimber. Dochodzenie sprawiedliwości uznaliśmy za bezcelowe, a nawet niebezpieczne. W Armii Czerwonej służyło wielu Ukraińców, którzy nienawidzili Polaków i sprzyjali UPA. My byliśmy w dalszym ciągu poza prawem, jeżeli wówczas można było mówić o jakimś prawie. Przypadek sprawił, że ruszyliśmy wcześniej w drogę niż planowaliśmy. Któregoś dnia przed południem przybłąkał się do nas czerwonoarmista. Twierdził, że idzie do swojej jednostki na front. Usiadł przy ognisku i zaczął złorzeczyć Stalinowi, przypisując mu wszystkie nieszczęścia, jakie spadły na ludzi w Związku Radzieckim. Do ogniska przysiadł się jakiś nieznajomy, prawdopodobnie Ukrainiec z pobliskich zabudowań, który usiłował wciągnąć do dyskusji dziadków i ciocię. Dziadzio, podejrzewając w tym intrygę, milczał i zaraz opuścił całe towarzystwo. Jeszcze tego dnia wczesnym popołudniem wyjechaliśmy w kierunku Hołób. Gościńcem, którym jechaliśmy, ciągnęły na front samochody, działa i jakieś dziwne czołgi. W przeciwnym kierunku jechały samochody z rannymi, rozbitym sprzętem, zużytą amunicją, a nawet jeden z ciężarnymi żołnierkami, które wycofywano z frontu. Podróż była wyjątkowo uciążliwa, zwłaszcza na terenie piaszczystym. Koło Bożydarówki, pod Hołobami, dostaliśmy się pod silne bombardowanie. Samoloty z czarnymi krzyżami przelatywały tuż nad wierzchołkami olch, zrzucając bomby na kolumnę wojska. W płomieniach stanęło kilka samochodów, na szczęście bez amunicji. Kilka wozów wraz z końmi bomby rozniosły na strzępy. Było wielu zabitych i rannych żołnierzy. Nam na szczęście nic się nie stało – zdążyliśmy zjechać z gościńca w cienistą olszynę. Któryś raz z kolei przypadek ocalił nam życie. Utrudzeni do granic wytrzymałości zdecydowaliśmy się zatrzymać na dłuższy popas w kępie olszyn. Zastanawiając się, co robić dalej, spostrzegliśmy w sąsiedniej kępie drzew jednokonny wóz, przy którym krzątały się dwie kobiety. Wóz miał podłożony drąg pod tylną oś, jak to się zwykło robić w przypadku złamania koła. Podłożony drąg ślizgał się po gruncie i umożliwiał powolną jazdę, ale niezwykle uciążliwą, wprost katorżniczą, zwłaszcza dla jednego konia i pasażerów, którzy musieli mu pomagać. Ku radosnemu zaskoczeniu w jednej z pasażerek nieszczęsnego zaprzęgu rozpoznaliśmy ciocię Marysię Stefanowiczową. Serdecznie uściskaliśmy ją i jej córeczkę Alinkę. Jak się okazało, w nocy na postoju ktoś ukradł im koło od wozu. Gdy naradzaliśmy się, jak wyjść z tarapatów, podjechał do nas gazik z oficerami, którzy polecili nam natychmiast opuścić teren. Oświadczyliśmy im, że to jest niemożliwe, bo ktoś ukradł koło. – Nie rozpaczajcie, zaraz będzie koło – powiedział oficer i gazik odjechał. Po kilkunastu minutach żołnierze przynieśli koło, pomogli je nałożyć na oś i polecili natychmiast ruszyć w drogę. Uradowani ruszyliśmy, ale w tym momencie z olszyny wybiegła grupa kobiet ukraińskich ze starszyną, czyli starszym sierżantem. Siłą zatrzymały wóz cioci i zaczęły hałaśliwie i natrętnie domagać się zwrotu koła. Jedna z nich usiłowała już kluczem odkręcić mutrę. Ciocia z koleżanką pchnęły ją, aż ta nieprzyzwoicie nakryła się nogami. Stojący obok żołnierze zaczęli rechotać i czynić sprośne uwagi. Stanęliśmy wszyscy w obronie cioci. Rozpoczęła się przepychanka, zanosiło się na bijatykę. Nie wiadomo, czym by się wszystko skończyło, gdyby nie zjawił się znowu gazik z oficerami. Jeden z nich strzelił kilka razy w powietrze i wrzasnął: – Poszoł won! A wy – zwrócił się do nas – w drogę! Jazda. Ruszyliśmy ku gościńcowi. Dopiero pod Hołobami ochłonęliśmy z emocji. Wkrótce znaleźliśmy się na szosie Łuck – Kowel. Ale jazda szosą okazała się niemożliwa ze względu na intensywny ruch i aktywność niemieckiego lotnictwa, które szczególnie uwzięło się na tę ważną do frontową arterię zaopatrzenia. Zjechaliśmy na polną drogę. Pod wieczór przekroczyliśmy w bród Stochód. Otoczył nas niezwykły krajobraz: szeroka podmokła dolina rzeki, porośnięta wysokim sitowiem i trawą, pełna dzikiego ptactwa. Pod wieczór zatrzymaliśmy się na skraju doliny rzeki, w gęstej łozinie, obok kilku kęp olszyn, gdzie stacjonowały niewielkie pododdziały wojsk pancernych. Wobec grasujących jeszcze banderowców miejsce to – w sąsiedztwie wojska – zapewniało nam pełne bezpieczeństwo. Od koczujących już tutaj polskich uciekinierów dowiedzieliśmy się, że rozległe ugry były kilka lat temu uprawnymi polami polskich osadników-legionistów, wywiezionych w lutym 1940 roku na Sybir. Miejscowi Ukraińcy zagarnęli ich gospodarstwa i co lepsze grunty. Ceglany gruz, wymieszane z ziemią skruszałe tynki i dziczejące drzewa owocowe były jedynymi świadkami ludnej niegdyś kolonii. Nieliczne rodziny, które ominęła deportacja, podzieliły los większości ludności polskiej – zostały wymordowane przez OUNUPA lub rozproszone po Wołyniu. Następnego dnia dołączyło do nas kilka polskich rodzin, wśród nich Łodejowie z Radowicz, nasi sąsiedzi. Antoni Łodej do końca naszej tułaczki po Wołyniu służył nam radą i pomocą, był doskonałym przewodnikiem i opiekunem. Z długą brodą i rozczochranymi włosami wyglądał znacznie starzej i patriarchakiie, co go zabezpieczało przed wzięciem do Wojska Polskiego. Rosjanie wyłapywali mężczyzn w wieku poborowym i kierowali do formującej się wówczas w rejonie Berdyczowa i Kiwerc I Armii gen. Berlinga. Dwaj jego synowie, Tadeusz i Mieczysław, byli dzielnymi żołnierzami zasmyckiej samoobrony, a następnie 27. WD AK. Z mosurskiego okrążenia Mieczysław przedostał się na stronę radziecką i został skierowany do Berdyczowa, a następnie wcielony do formującej się 1. Brygady Piechoty Zmotoryzowanej. W drodze do swojej jednostki przypadkowo trafił na nasze obozowisko, gdzie spotkał swoją rodzinę, sprawiając jej i nam wielką radość. Od niego dowiedzieliśmy się wiele o losach żołnierzy baonu „Jastrzębia”, okrążonego w nadbużańskich lasach. Zapragnęliśmy jak najprędzej zobaczyć naszą armię, tym bardziej, że zostało do niej wcielonych wielu partyzantów z 27. WD AK. Ale Łodej przekonał wszystkich, by pozostać tutaj jeszcze kilka dni. W pobliżu była lecznica weterynaryjna, w której leczono ze świerzbu. Postanowiliśmy poddać leczeniu naszego mongoła i klacz, która od niego nabawiła się tych dokuczliwości. Nie zwlekając zaprowadziliśmy naszą parę do lecznicy. Stanęliśmy w długiej kolejce do samochodowej komory, w której umieszczano konie, wystawiając na zewnątrz ich głowy przez kołnierz opinający szyję. Koń, unieruchomiony w komorze pasami, był gazowany dwutlenkiem siarki, która wgryzała się w skórę i skutecznie niszczyła pasożyty. Po tym zabiegu trzeba było jeszcze smarować skórę konia preparatami siarki. Zabieg gazowania był widocznie dokuczliwy, bo zwierzęta wierciły się w komorze. Nasza klacz stała spokojnie, ale mongoł rzucał się i kwiczał. Zabieg trzeba było powtarzać trzykrotnie w odstępach kilku dni. W końcu maja, po raz pierwszy w życiu, uczestniczyliśmy w pięknym koncercie, który dali przyjezdni artyści w sąsiedniej jednostce wojskowej. W dużej olszynie ustawiono wysokie podium, wokół którego rozsiadło się na trawie pewnie ponad tysiąc żołnierzy. Występowali recytatorzy, iluzjoniści, rewelersi i soliści. Wystąpiła również jakaś popularna piosenkarka, wykonując z wielkim powodzeniem mato znaną jeszcze wówczas piosenkę Jerzego Petersburskiego „Sinij płatoczek”. Pod koniec koncertu, jak grom z jasnego nieba, nad olszyną pojawiły się niemieckie samoloty. Nie było kiedy i gdzie uciekać. Na komendę pokładliśmy się, przywierając szczelnie do poszycia. Ogłuszające wybuchy wstrząsnęły powietrzem. Kilka bomb trafiło w bazę czołgową w sąsiedniej olszynie. I tym razem mieliśmy szczęście. Gdyby bomby spadły na naszą olszynę, byłaby niewyobrażalna masakra. Zaraz po bombardowaniu frontowa publiczność wróciła na swoje miejsca i artyści kontynuowali koncert, jak gdyby nic się nie stało. Dla nich, jak podkreślił konferansjer, nie była to pierwszyzna w ciągu dwóch lat występów na frontowej estradzie. Na zakończenie wszyscy, artyści i publiczność, zaśpiewali pieśń, która towarzyszyła Armii Czerwonej do końca wojny i długo po jej zakończeniu – „Wstawaj, strana ogromnaja, wstawaj na smiertnyj boj…” Po południu zaalarmowała nas gwałtowna strzelanina z broni maszynowej w pobliskich szuwarach nad Stochodem. Wkrótce wyjaśniło się, że patrol wytropił tam niemieckiego szpiega, który widząc zbliżających się żołnierzy ukrył radiostację i usiłował ratować się ucieczką. Dosięgła go seria z pepeszy. Ranny wyznał podobno, że jest miejscowym Ukraińcem, zwerbowanym przez Niemców. Prawdopodobnie to on powiadomił ich o rozlokowaniu w pobliżu radzieckich pododdziałów. Incydent ten bardziej nas zbulwersował niż bombardowanie, do którego już zdołaliśmy się przyzwyczaić. W ciągu dwóch tygodni nasze koniki pozbyły się skórnych dolegliwości, zaokrągliły wydatnie swoje kształty i poweselały. Na początku czerwca zaprowadziliśmy je z dziadkiem do kontroli. Starszyna – kierownik lecznicy łakomym wzrokiem obejrzał mongoła, co dziadziowi i mnie sprawiło prawdziwą satysfakcję. Byliśmy obaj dumni, że tak odkarmiliśmy konie. Ale zaraz miny nam zrzedły. Starszyna dokładnie obejrzał mongoła, wskazując na skórze wojenny numer ewidencyjny. Następnie stanowczym tonem oświadczył, że koń przynależy do armii i jest zarekwirowany. W drodze łaski możemy otrzymać innego, niearmijnego. Tu wskazał uwiązaną do żerdzi okropnie zabiedzoną klaczkę mizernych rozmiarów. Na nic się zdały nasze protesty i błagania ani wyjaśnienia dziadzia w języku rosyjskim. Wracaliśmy okropnie przygnębieni. Babcia, jak zwykle, skrzyczała dziadzia, że zachciało mu się kontroli i bez której było widać, że konie są wyleczone. Inni serdecznie nam współczuli, pocieszając jednocześnie, że zamiana nie jest klęską. Klaczka jest młoda – przekonywali – i wkrótce dojdzie do siebie. I co bardzo ważne – nie ma numeru, świadczącego ojej przynależności do armii. Klaczkę nazwaliśmy Kara ze względu na kruczoczarną maść. Ku naszemu zadowoleniu kobyłka szybko dochodziła do siebie, zaokrąglając kształty na soczystej trawie. Polubiliśmy ją za łagodne usposobienie i szybkie przywiązanie się do nas. Bardzo lubiła bliską obecność ludzi i pieszczoty. Reagowała cichym rżeniem, gdy ktoś z nas zbliżał się do niej. Przynosiliśmy jej najsmakowitszą trawę i koniczynę, by jak najprędzej nabrała sił do dalszej podróży, o której już ciągle dyskutowaliśmy. Chcieliśmy koniecznie zobaczyć polskie wojsko – obiekt naszych serdecznych marzeń. Wiedzieliśmy, że służy w nim coraz więcej partyzantów z 27. WD AK. Różnice polityczne nas nie interesowały, bo po prostu na nich się nie znaliśmy.

Od kilku lat żyliśmy w pustce informacyjnej, jaka cechowała tamte tereny, zwłaszcza pod okupacją hitlerowską. Nie czytaliśmy gazet, bo ich tam nie było, nie słuchaliśmy radia, bo go nie mieliśmy (za posiadanie tego urządzenia groziła kara śmierci), nie kontaktowaliśmy się z ludźmi z szerszego świata, bo ich po prostu brakowało. To był Wołyń, ziemia cmentarna, gdzie sprawą najważniejszą było zachowanie życia. Wszyscy: dorośli, młodzież i dzieci zdawali sobie sprawę, że teraz, po odejściu od nas naszej 27. WD AK, elementarne potrzeby może zapewnić nam potężna armia, która szła zwycięsko ze wschodu, a wraz z nią Wojsko Polskie, bo w nim służyli nasi drodzy rodacy. W potężnej armii i żołnierzach polskich pokładaliśmy nadzieję na szybki i bezpieczny powrót do swoich wsi i miejsc zamieszkania. Bardzo pragnęliśmy, by nasi ojcowie, krewni i znajomi jak najszybciej wrócili do nas cali i zdrowi. Te prag nienia towarzyszyły nam bezustannie. Dlatego z tak wielkim zainteresowaniem i niecierpliwością czekaliśmy na wyjazd do Kiwerskich Lasów. Ale Łodej ni stąd ni zowąd zaczął przebąkiwać, że pojedzie najpierw odwiedzić miejsca bitew legionistów J. Piłsudskiego w 1915 roku i cmentarz, gdzie zostali pochowani jego koledzy. W rzeczy samej, jak się później wygadał, obawiał się jechać w Kiwerskie Lasy, by go przypadkiem, jako stosunkowo jeszcze młodego, nie wcielono do wojska. Uważał, że swój obowiązek patriotyczny spełnił, wysyłając do samoobrony dwóch synów; sam teraz musiał opiekować się trojgiem dzieci i żoną. Na przyspieszenie wyjazdu wpłynął przykry incydent. Nasze obozowisko pod gołym niebem odwiedził oficer NKWD, który rozpoczął z nami dyskusję na temat spraw polskich, po czym zaatakował gen. Wł. Sikorskiego, nie żyjącego już od roku. Ciocia Marysia stanęła w jego obronie. Doszło do ostrej wymiany zdań. Zebrani wokół ogniska milczeli, dając znaki cioci, by zachowała się podobnie, ale ona ani myślała ustąpić. Dopiero po odejściu intruza uświadomiła sobie, że popełniła niebezpieczny błąd. O świcie wyjechała z Alinką i swoją koleżanką w nieznanym dla nas kierunku. Dzień później i my opuściliśmy obozowisko. Pojechali z nami Łodejowie i jeszcze kilka rodzin. W słoneczne przedpołudnie tabor ruszył polną drogą w kierunku Kiwerc. Bliskość upragnionego celu podróży wprawiła nas wszystkich w dobry nastrój. Podróż rozłożyliśmy na dwa nieduże etapy. Jedną dobę spędziliśmy na postoju w parku dużego majątku, obok rozległych trawiastych łąk. W głębi parku straszył wypalonymi oczodołami duży, piętrowy pałac, spalony w ubiegłym roku przez UPA, jak większość pałaców na Wołyniu. Opodal czerniły się zgliszcza po czworakach. Przy blasku płonącego dworu często wycinano polską ludność folwarczną. Był to jeden ze sposobów barbarzyńskiej depolonizacji Kresów Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej przez OUN-UPA. Chociaż tułaliśmy się po Wołyniu już od wielu miesięcy, a dramatyczne przeżycia cierniami tkwiły w świeżej pamięci, nie traciliśmy wiary w lepsze jutro. Coraz wyraźniej zanosiło się, że wojna wkrótce się skończy i zwycięstwo będzie po naszej stronie, że niedługo wrócimy do swoich zagród i zaczniemy normalne życie. W czerwcowy wieczór, w grupie rówieśników siedziałem na skraju parku i pierwszy raz od bardzo dawna odważyłem się marzyć, wybiegając nieśmiało myślami w mglistą przyszłość. W parku pachniały bzy i jaśminy, przypominające Radowicze, śpiewały upojnie słowiki. A na dalekim zachodnim horyzoncie płonął front tysiącami ogni. Setki rakiet i świetlistych pocisków szybowało w gwiezdne, granatowe niebo. Reflektory – nieodłączny element nocnego wojennego krajobrazu – szperały po dalekim nieboskłonie. A w parku pod akompaniament akordeonu żołnierze śpiewali tęskne wojskowe piosenki. Następnego dnia wcześniej niż zwykle ruszyliśmy w drogę. Zwartym, gliniastym traktem, wśród urodzajnych pól jechaliśmy w kierunku Rożyszcz. Po kilku godzinach stanęliśmy na brzegu Styru, po obu stronach którego ciągnęły się kręte, ginące na horyzoncie transzeje. Tutaj trzy tygodnie stał front, który następnie przesunął się nad Turię, gdzie trwał już do połowy lipca. Rożyszcze – nieduże miasteczko nad Styrem – mimo frontowych zniszczeń zrobiło na nas bardzo korzystne wrażenie. Było śliczną oazą na wołyńskiej spopielonej ziemi. Wysoką, gotycką wieżę kościoła otaczały czerwone dachy willi, tonące w bujnej zieleni. Wszystko to w blasku czerwcowego słońca stanowiło wyjątkowo optymistyczny krajobraz. Przed wojną miasteczko liczyło blisko 5 tysięcy mieszkańców i należało do najczystszych na Wołyniu. W samym miasteczku, jak i w okolicznych zamożnych wsiach, mieszkało sporo Niemców, wysiedlonych w 1940 na tereny za Bugiem. Ich majątek zagarnęli miejscowi Ukraińcy. Obiecaliśmy sobie przyjechać tutaj do kościoła na mszę Św., na której nie byliśmy już od kilkunastu tygodni. Za Rożyszczami minęliśmy dużą zamożną wieś Olganówkę, częściowo spaloną. Pod wieczór znaleźliśmy się na skraju Kiwerskich Lasów. Pod rozłożystymi lipami stanęliśmy obozem. Gdy po całodziennym marszu pod palącym słońcem szykowaliśmy się do snu, z głębi lasu doszedł do nas żołnierski śpiew – płynęła majestatycznie pieśń „Nie rzucirn ziemi skąd nasz ród”. Zamarliśmy w bezruchu, urzeczeni pieśnią, która tutaj, na cmentarnej ziemi, wydała nam się cudownym zdarzeniem. Dorośli ocierali fay wzruszenia. Po chwili gdzieś dalej rozległa się jeszcze jedna miła naszemu sercu pieśń „Wszystkie nasze dzienne sprawy”. Spontanicznie podchwyciliśmy ją, wtórując naszym nieznanym, ale serdecznie bliskim żołnierzom tułaczom. Był to jeden z najbardziej wzruszających wieczorów. Pieśni wzmocniły nasz optymizm i wiarę, że spełnią się nasze najgorętsze marzenia. Dotychczas mroczny i budzący niepokój las stał się nagle przyjazny i przytulny. Gdy śpiew ucichł, dziadzio, nie kryjąc wzruszenia, powiedział: – Pomódlmy się za naszych żołnierzy, za Polskę! Mimo zmęczenia długo dyskutowaliśmy, snując przypuszczenia co do sił naszego wojska, jego składu, uzbrojenia, a przede wszystkim co do obecności w nim naszych chłopców z 27. WD AK. Wielu z nas żywiło nadzieję, że wkrótce spotkamy się z bliskimi, którzy według naszego rozumowania powinni już wyjść z okrążenia i znaleźć się w armii gen. Berlinga. Nie wiedzieliśmy wówczas, że nasi najbliżsi, którzy byli w batalionie „Jastrzębia” zostali w dużym stopniu rozproszeni w lasach mosurskich i przechodzili najtragiczniejsze koleje, ścigani przez frontowe jednostki Wehrmachtu. Zasypialiś my z niezłomnym postanowieniem udania się następnego dnia do miejsca, skąd dochodził wieczorny, żołnierski śpiew, by odszukać naszych byłych partyzantów. Wczesnym rankiem, jak zwykle, dorośli wyprowadzili na pastwisko konie i krowy, pozwalając młodym dłużej pospać. Ale młodzi szybko pozrywali się i ruszyli gromadą w las, skąd wczoraj rozlegał się śpiew. Po kilometrze drogi leśnym duktem natrafiliśmy na kilka namiotów w wysokopiennym lesie, przed którymi przechadzał się wartownik z pepeszą. Nieco dalej wśród drzew widać było rzędy namiotów. Zapytaliśmy wartownika, czy są tutaj polscy partyzanci z Zasmyk i Kupiczowa. Gdy powiedzieliśmy, że jesteśmy uciekinierami, wdał się z nami w rozmowę. Nie mógł jednak odpowiedzieć konkretnie na nasze pytania. Wracaliśmy zawiedzeni, głośno dyskutując. Następnego dnia babcia z ciocią Bronią udały się w kierunku, gdzie przypuszczalnie miał się znajdować sztab armii gen. Berlinga, by dowiedzieć się o ewentualnej obecności w niej naszych partyzantów. Wróciły wieczorem z bardzo skąpymi wiadomościami. Dowiedziały się tylko, że w armii jest kilkuset byłych partyzantów, ale z batalionów „Jastrzębia” i „Sokoła” nie ma nikogo. A żołnierze często patrolowali nasz teren, wdając się z nami w dłuższe pogawędki. Otaczaliśmy ich kołem i zasypywaliśmy pytaniami o naszą najbliższą przyszłość. Byli to głównie ludzie w średnim wieku, najczęściej żonaci, w większości deportowani w głąb Związku Radzieckiego. Wszyscy mieli za sobą lata dramatyczne i wszyscy serdecznie pragnęli szybkiego i zwycięskiego zakończenia wojny i połączenia się ze swoimi rodzinami. Niechętnie wypowiadali się na tematy polityczne. Zupełnie inaczej zaprezentowali się inni nasi goście z armii, porucznik i sierżant, którzy odwiedzili nas 14 lipca. Długo rozmawialiśmy z nimi o przyszłej Polsce. Sierżant wyłożył nam sprawę krótko i jasno: Polska będzie dopiero od Bugu, będzie sprawiedliwa dla wszystkich jej obywateli, nie pańska, a robotniczo-chłopska, bez bezrobocia, biedy, nędzy i poniżenia. Dla dzieci i młodzieży będą wszystkie szkoły bezpłatne. Wy chłopcy i dziewczęta – zwrócił się do młodzieży i dzieci – będziecie się uczyć na lekarzy, inżynierów, nauczycieli, oficerów. My, młodzi, byliśmy zauroczeni perspektywami, które przed nami roztoczył sierżant. Pochodził z Polski centralnej, był przed wojną robotnikiem w jakiejś fabryce. Porucznik był rodem z Wilna. Idąc na wojnę w 1939 roku zostawił tam żonę i dwuletnią córeczkę. Bardzo się cieszył, że miasto od wczoraj było wolne. Co do przyszłego kształtu Polski nie był taki pewny, jak jego towarzysz. Polska – podkreślił – musi być inna niż ta, co była, musi być sprawiedliwsza, bogatsza, ale przed nami jeszcze jest długa droga do pokonania śmiertelnego wroga – hitlerowskich Niemiec. Na zakończenie pożegnalnej wizyty nasi goście zaśpiewali nam „Okę”. I tym nas zachwycili. Pieśń zabrzmiała cudnie, bo goście mieli piękne głosy, a sierżant fragmentami akompaniował na organkach. Zachęceni przez gości, przyłączyliśmy się nieśmiało do duetu, śpiewając coraz pewniej i głośniej. Żegnając się nasi goście poinformowali nas, że już jutro wyruszają na zachód – na front. Radzili nam jechać za nimi i to bez zwłoki, bo z całą pewnością wejdą do tych lasów bandy nacjonalistów ukraińskich, które w dalszym ciągu mordują ludność polską. Ciemnym już duktem odprowadzaliśmy miłych gości, dziękując za wizytę i życząc szczęśliwych frontowych dróg do wolnej Polski. Wracając do obozowiska poczułem i z pewnością nie tylko ja – jakiś melancholijny smutek rozstania i tęsknotę do żołnierzy w berlingowskich drelichach i rogatywkach. Późną nocą 15 lipca obudził nas potężny hurkot motorów i chrzęst gąsienic. Zerwałem się na równe nogi i z kilkoma kolegami wybiegłem na drogę obok naszego obozowiska. W tumanach kurzu sunęły z wygaszonymi światłami czołgi Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte. Brygada szła na zachód, bliżej frontu. Byliśmy zauroczeni widokiem pancernych maszyn, bo był to widok dla nas rzeczywiście niezwykły, który zapamiętałem na całe życie. Rozpierała nas duma, uskrzydlała nadzieja. Pomyślałem sobie, że gdyby nasi chłopcy z Zasmyk posiadali choć jedną taką maszynę, pokazaliby banderowcom, gdzie raki zimują. Po kilku dniach las opustoszał. Nie było już słychać wieczorami pieśni żołnierskich. Zrobiło się nam nieswojo i tęskno. Jednocześnie poważnie zaniepokoił nas podejrzany cywil z pepeszą, który zza kępy krzewów obserwował nasze obozowisko. Zauważony przez dzieci szybko się oddalił. Skojarzyliśmy go jednoznacznie z ostrzeżeniem, że z odejściem wojska w lasy mogą ściągnąć banderowcy. Jeszcze tego samego dnia, po południu, drugorzędnymi drogami wyruszyliśmy na zachód. Wypoczęte konie raźno ciągnęły wozy, z górki biegły kłusem. Po kilku godzinach marszu zatrzymaliśmy się opodal rozległego koniczyniska, na którym było lądowisko dla „kukuruźników”, czyli słynnych dwupłatowców. Kilkanaście maszyn stało pod rozłożystymi lipami i klonami. Jeden z krzątających się przy samolotach żołnierzy podszedł do babci, rozejrzał się znacząco i wyszeptał: – Tylko nie jedźcie na wschód, do Rosji. Tam głód, zginiecie. Gdy dowiedział się, że jedziemy na zachód, do swoich opuszczonych wsi, dodał: – Moja żona i dzieci przymierają głodem, a ja nie mogę im pomóc, jestem bezradny. Powrót do Zasmyk zajął nam pewnie cztery dni. Przyjechaliśmy tam wczesnym popołudniem. We wsi mimo zgliszcz było ludno i gwarno. Ludzie informowali się wzajemnie przede wszystkim o zabitych, poległych, rannych, zmarłych i miejscach ich pochówku, o aktualnej sytuacji w rodzinnych wsiach, najbliższych planach, obawach i zagrożeniach. Żelaznym tematem, dotyczącym tysięcy rodzin polskich, były losy naszych partyzantów. Do Zasmyk dotarło już wiele wiadomości o poszczególnych oddziałach 27. WD AK, zwłaszcza „Jastrzębia” i „Sokoła”. Niemal wszystkie wieści były tragiczne, wprost apokaliptyczne. Mówiono o masie zabitych, rannych i zaginionych, wziętych do niewoli i rozstrzelanych, zmarłych z głodu i chorób. Mimo zrozumiałego w takich przypadkach wyolbrzymienia i przesady, wieści te rysowały rzeczywistą grozę sytuacji, w jakiej znaleźli się partyzanci okrążeni przez doskonale uzbrojone, wyszkolone i zahartowane we frontowych bojach jednostki hitlerowskie. Był to temat, który najbardziej bolał i wyciskał łzy udręczonych do ostateczności ludzi. Powracający szli gromadnie na zasmycki cmentarz, gdzie w ciągu kilku miesięcy przybyło strasznie dużo mogił. Odwiedziliśmy z babcią i siostrą grób mamy – zapadły, prawie niewidoczny. Wracaliśmy z cmentarza w milczeniu, starając się otrząsnąć z koszmarnych wspomnień. Babcia zostawszy w tyle, ocierała łzy, co jej rzadko się zdarzało. Gdy znaleźliśmy się w tłumie ludzi zgromadzonych przy kościele, nasze myśli oderwały się od koszmarnych przeżyć i wybiegły w przyszłość, która – gorąco wierzyliśmy – będzie nam przychylna. Nie traciliśmy nadziei, że ojciec ocalał z pożogi, że wrócą nasi bliscy i rozpoczniemy normalne życie. A tymczasem do Zasmyk ściągało coraz więcej stałych mieszkańców i uciekinierów, którzy zatrzymywali się tutaj na krótki postój, często w miejscach, gdzie niedawno stały zabudowania spalone tragicznego 19 stycznia. Zastanawiano się, czy już jechać do swoich wsi, czy dla pewności odczekać jeszcze kilka dni, by lepiej poznać sytuację. Na pobliskim lotnisku w Lubitowie ryczały nieprzerwanie motory samolotów, które co kilka minut podrywały się eskadrami i leciały nad samymi wierzchołkami drzew – na zachód, to znowu wracały. Była sobota, 22 lipca 1944 roku, piękny, słoneczny dzień. Po głębszym namyśle dziadkowie, ciocia Bronia, Łodęje i jeszcze kilka rodzin zdecydowało jechać zaraz do Radowicz. Jechaliśmy tą sarną drogą, którą blisko rok temu uciekaliśmy do Zasmyk. Jakże inaczej czuliśmy się teraz, już bez paraliżującego lęku. Wówczas pchaliśmy nasze wozy resztkami sił, a w każdej chwili groził napad i kres życia. Przetrwaliśmy apokalipsę, przeszliśmy przez głód i pożogę, ocierając się stale o śmierć. Teraz jechaliśmy drogami, którymi szła zwycięska armia, a z nią Polskie Wojsko. Pożerani ciekawością tego, co zastaniemy w Radowiczach, dojechaliśmy wreszcie do częściowo ocalałych zabudowań cioci Marysi Stefanowiczowej. Ona wróciła już przed kilkoma dniami i zabrała się za sprzęt żyta, które zdążyła zasiać tragicznej jesieni pod osłoną niemieckiego garnizonu. Ciocia Bronia i Łodeje udali się do swoich zabudowań, również ocalałych tylko częściowo, przystępując z miejsca do sprzętu żyta. Podczas gdy dziadkowie rozlokowywali sieja, zdjęty palącą ciekawością, popędziłem co sił przez pola do naszego obejścia. Niestety, już z dala spostrzegłem, że nie ma żadnego budynku. Pozostało tylko trochę połamanych drzew w sadzie. Przez pole, podwórze i sad biegły głębokie transzeje, co kilkadziesiąt metrów ziały strzelniczymi otworami bunkry. Nieco dalej stały rzędy ziemianek ze świeżymi śladami po wojsku. W polu, na skraju lasu i w sadzie było pełno głębokich bombowych lei, a pod starą, rozłożystą gruszą znaczyło się żółtym piaskiem kilkanaście żołnierskich mogił z wypisanymi na deszczułkach rosyjskimi imionami i nazwiskami.

Przejęty niesamowitym przyfrontowym krajobrazem, usiadłem na nasypie głębokiej transzei, przechodzącej przez podwórze. Nagle pomyślałem, że może jakimś cudem ocalał Łysek. Rozejrzałem się wokół i krzyczałem – Łysek! Łysek! Ale odezwało się tylko wieczorne echo. Gdy zbierałem się do odejścia, w lesie rozległa się długa seria z pepeszy, a za chwilę kilka następnych i pojedyncze karabinowe strzały. Bliska strzelanina napędziła mi porządnego stracha. Wskoczyłem do transzei i przyczaiłem się w załomie. Serce zaczęło mi walić młotem. Nagłe doszły do mnie krzyki w języku rosyjskim, a po chwili, głośno rozmawiając, na skraj lasu wyszło kilku żołnierzy. Na trakcie zatrzymał się studebaeker. A więc to wojsko – pomyślałem – i wydrapałem się z transzei. Obok na skraju lasu czerwonoarmiści ładowali na samochód tyczki i kable telefoniczne z likwidowanej linii. Zauważywszy mnie starszyna krzyknął po rosyjsku: – Co tutaj robisz? – Tu był nasz dom, szukam psa – odpowiedziałem po rosyjsku, jak potrafiłem. – A ty kto – Ukrainiec? – Polak. – A tu mówią, że wszystkich Polaków banderowcy wyrżnęli. – Nie wszystkich, część uciekła – odpowiedziałem. – Rodzice żyją? – zapytał żołnierz. – Matka umarła, a ojciec w partyzantce. – Nie martw się – pocieszył starszyna. – Bandyci odpowiedzą za zbrodnie. Wojna się skończy, pójdziesz do szkoły i wyjdziesz na ludzi. Kim chcesz być – inżynierem, oficerem? Nie umiałem odpowiedzieć na pytanie, bo było dla mnie zbyt abstrakcyjne jak na tamte warunki. Żołnierze rozpalili ognisko, przygotowali posiłek: chleb, konserwę i jakiś czaj. Zapachniało tuszonką. Starszyna poczęstował mnie kromką chleba i odrobiną aromatycznej konserwy. – A gdzie mieszkasz? – zapytał żołnierz. – Za lasem, u cioci.  – Bądźcie ostrożni – ostrzegł starszyna. – Banderowcy się kręcą. Złapią i koniec – pociągnął palcem po szyi. – Wczoraj zabili żołnierza. A ty już idź do domu, wkrótce noc. Ruszyłem w drogę. Zapadał mrok, na dziadkowych łąkach zaczęła się ścielić mgła, jak za dobrych, dawnych czasów. Biegłem teraz tą samą drogą, przy której kiedyś, w przydrożnym rowie, znalazłem ślicznego szczeniaka – Łyska. Dziadkowie bardzo się niepokoili moją długą nieobecnością i mieli mi za złe, że tak bezmyślnie zapuściłem się w ciągle jeszcze niebezpieczny teren. Następnych kilka dni pracowaliśmy przy sprzęcie i młocce cepami żyta, które tragicznej jesieni zasiała ciocia Marysia. Jakoś szybko oswoiliśmy się z nową sytuacją, zrujnowanymi obejściami wokół i grobem Jadwigi Stefanowiczowej, zamordowanej w ubiegłym roku przez banderowców. Bezustannie pochłaniały nas myśli o najbliższej przyszłości. Co dzień naradzaliśmy się, co robić dalej, zasięgając opinii znajomych i często goszczącego u nas pułkownika Armii Czerwonej, który powtarzał, że nas nie wygania, ale Polski tutaj nie będzie, bo tak ustaliły trzy mocarstwa. Sąsiadka cioci, która ostrzegła ją w ubiegłym roku przed banderowcami, radziła nam opuścić Radowicze jak najszybciej, twierdząc, że nadal jest tutaj niebezpiecznie. W końcu sąsiad Łodej podjął za nas męską, ostateczną decyzję o niezwłocznym wyjeździe za Bug. Dnia 12 sierpnia, w upalne przedpołudnie, z nadzieją na łaskawszy los opuściliśmy Radowicze – tym razem na zawsze. Opuściliśmy ziemię usianą mogiłami, jak cały Wołyń, jak całe Kresy Południowo-Wschodnie. Jechaliśmy piaszczystą i wyboistą drogą,, rozjeżdżoną przez czołgi i samochody. Jak okiem sięgnąć widać było zgliszcza po ładnych kiedyś koloniach i wsiach. Wszystko to tworzyło jakiś fantasmagoryjny, niesamowity krajobraz śmierci, który zapadł w moją pamięć na całe życie. Żegnaliśmy ze smutkiem widoczny w dali kościół w Turzysku, tak bardzo nam bliski, kojarzący się ze wszystkim co radosne, odświętne, uroczyste, niezapomniane. W odległości 2 kilometrów biel ścian kościoła jaśniała silnym blaskiem w kontraście z czerwonym dachem i intensywną zielenią wiekowych drzew. Po przebyciu kilku kilometrów byliśmy bardzo utrudzeni. Za Turzyskiem, w pobliżu Sołowicz, zdecydowaliśmy się na krótki popas i odpoczynek na niedużej przydrożnej łączce, wolnej od złowieszczych, ostrzegawczych tabliczek „uwaga miny”. Po godzinnym odpoczynku w cieniu rozłożystych akacji ruszyliśmy w drogę. Prowadził jak zwykle Łodej, który i w tych okolicach orientował się doskonale. O zmroku – z dużym ryzykiem najechania na minę – zboczyliśmy z drogi na niedużą trawiastą łąkę, otoczoną kępami olszyn. Utrudzone podróżą i upalnym dniem dzieci, do których i ja się jeszcze zaliczałem, posnęły zaraz kamiennym snem. Starsi czuwali na zmianę, pilnując koni i krów. Wczesnym rankiem ruszyliśmy dalej. Wąska droga wiodła teraz przez wysokopienny mosurski las, a następnie pola i wieś Mosur, gdzie między ocalałymi zabudowaniami, w wiśniowych sadach, stały liczne poniemieckie bunkry, zapewne jeszcze z okresu walk Wehrmachtu z 27. WD AK. I tutaj napisy w języku rosyjskim ostrzegały: „bunkry i teren wokół zaminowane!”. W godzinach popołudniowych las nagle się skończył i rozpostarły się przed nami rozległe krzaczaste łąki doliny Bugu, który wydał się nam wielką rzeką, z kołyszącym się na niej pontonowym mostem. Brzeg zachodni był znacznie wyższy, dlatego konie z trudem wyciągały wozy na skarpę. I oto nagle znaleźliśmy się na rozległej, równinnej łące, zalanej promieniami słońca. Z lewej strony widniały zabudowania Dubienki – widok wprost olśniewający, radosny, jedyny po wielomiesięcznej tułaczce. Dziadzio z Łodejem weszli na wzgórek, z którego była dobrze widoczna zabużańska panorama. Wpatrując się w nią stali chwilę w milczeniu, po czym przywołali nas wszystkich do siebie. Dołączyły do nas jeszcze jakieś rodziny, które razem z nami przekroczyły Bug. Staliśmy z zaciekawieniem, czekając aż się wszyscy zbiorą. Po chwili dziadzio uroczyście i wzruszonym głosem powiedział: A teraz podziękujmy Opatrzności za ocalenie życia. Ojcze nasz… Zdrowaś Mario… Pomódlmy się za tych, co tam – wskazał ręką za Bug – zostali na zawsze. Niech odpoczywają w pokoju. Ludzi ogarnęło głębokie wzruszenie, bo każdy kogoś za tym lasem na zawsze zostawił… Ruszyliśmy gromadnie nad rzeczkę Wełniankę, wpadającą do Bugu, rozsiadając się na jej brzegu, by odpocząć i posilić się po uciążliwej podróży. Konie i krowy puściliśmy na rozpościerającą się wokół łąkę. Przeźroczyste wody Wełnianki wartko płynęły po piaszczystym dnie, srebrząc się w promieniach słońca. Dzieciarnia radośnie i hałaśliwie zażywała kąpieli. Jej beztroski nastrój udzielał się i dorosłym. Po raz pierwszy od lat odzyskiwaliśmy poczucie pełnego fizycznego bezpieczeństwa, wraz z nadzieją na łaskawy los. Po dłuższej przerwie ruszyliśmy długim taborem po piaszczystym trakcie. Ze względu na dokuczliwy upał zatrzymaliśmy się niebawem w pierwszej większej wsi – Tuchaniach, gdzie koczowało wiele rodzin, wyczekujących na dokładniejsze i pomyślniejsze wiadomości co do dalszej podróży. Od nich i miejscowych gospodarzy dowiedzieliśmy się o wydarzeniach, w które nam – radowiczanom trudno było uwierzyć. Otóż od lutego do maja – jak nas poinformowano – tereny powiatu hrubieszowskiego, do którego należała i gmina Dubienka, były w zasięgu działań licznych band UPA. Tylko na Lubelszczyźnie zginęło ponad 8 tysięcy osób i ponad 100 wsi całkowicie lub częściowo znikło z powierzchni ziemi. Ludność polska ratowała się ucieczką do powiatów mniej zagrożonych banderowskim terrorem. Wielu uciekinierów z Wołynia i Małopolski Wschodniej zginęło z rak UPA już po tej stronie Bugu i Sanu. W licznych miejscowościach organizowano, podobnie jak na Kresach, samoobrony, które we współdziałaniu z Batalionami Chłopskimi i AK bohatersko powstrzymywały nawałę UPA, wypieraną z Kresów przez Armię Czerwoną. Podczas walk ocalała z pogromów ludność polska ewakuowała się z prawie wszystkich gmin również powiatu hrubieszowskiego. Z Teresina i Kicina, gminy Białopól uciekli w Chełmskie również nasi krewni – rodzina brata dziadzia, Aleksego Sobczyka. Po wyzwoleniu Chełmszczyzny wrócili zdrowi i cali do swoich gospodarstw. Powiadomieni przez babcię i ciocię Bronię, które przez noc do nich dotarły, krewni przybyli do Tuchań następnego dnia i pomogli nam znaleźć miejsce do osiedlenia się w opuszczonych poniemieckich gospodarstwach w Zabudnowie koło Białopola. W ten sposób również kilka innych rodzin z Radowicz znalazło się w tej kolonii. Już następnego dnia wszyscy świeżo przybyli zabrali się do sprzętu zbóż. Rozpoczął się zupełnie nowy etap w naszym życiu – okres Polski Lubelskiej, nie pozbawiony jednak wielu utrapień i dramatycznych sytuacji.

P/w tekst został opublikowany między innymi w opracowaniu:  "Moje wojenne dzieciństwo", Tom 13 które wydała:  Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, 2004 r. Feliks Budzisz jako świadek opisanych wydarzeń jest autorem bardzo wielu artykułów i książki "Ziemia Cmentarna". Był również jednym z pierwszych czytelników i autorów powstałego w 2011 r. "Kresowego Serwisu Informacyjnego".