Polscy badacze Syberii Syberia przybrana ojczyzna Polaków

Fakty mówią za siebie, problematyka syberyjska zawsze budziła i budzi emocje, poruszając serca Polaków. Polska obecność na Syberii zaczęła się znacznie wcześniej niż w wieku XIX, gdy masowo zsyłano na te ziemie naszych rodaków. Eksploracja Syberii i wkład Polaków w naukowe opisanie tego regionu nie byłyby możliwe bez zesłańców, w szczególności tych skazanych na katorgę po powstaniu styczniowym. Większość z nich była ludźmi wykształconymi, absolwentami bądź studentami najlepszych uczelni w imperium rosyjskiego. Swoich odkryć dokonywali z reguły bez wielkiego wsparcia finansowego ani technicznego, korzystając z prymitywnych narzędzi, cały czas będąc formalnie więźniami politycznymi. W tym miejscu należy powiedzieć, że  wśród polskich badaczy prym wiedli geologowie.

  Aleksander Czekanowski (1833–76), Benedykt Dybowski (1833–1930) i Jan Czerski (1845–92) jako pierwsi opracowali geograficzne środowisko Bajkału, dokumentując jego faunę i florę.

 Oni  w warunkach wygnania zdołali  wydać najważniejsze owoce swej pracy. To właśnie tam wykazali się ogromną siłą woli, dzięki której — niemal jako samoucy — w ciężkich warunkach materialnych doszli do nienotowanych w skali światowej osiągnięć badawczych. Syberia była dla nich nie tylko miejscem katorgi i zesłania, ale także terenem o fascynującej przyrodzie. Dzięki hartowi ducha i ogromnemu zaangażowaniu się w pracy dla nieznanego regionu mogli w sposób maksymalny i w stosunkowo krótkim czasie dokonać odkryć na nienotowaną dotąd skalę. Nic więc dziwnego, że po zwolnieniu z zesłania wracali (lub chcieli wracać) właśnie tam, by kontynuować rozpoczęte badania. Bajkał uważano za miejsce mało ciekawe dla przyrodników. To Polacy odkryli wiele nowych gatunków, a Benedykta Dybowskiego można uznać za twórcę bajkałoznawstwa. Fakty są takie, że Bajkał to najgłębsze i najbardziej tajemnicze jezioro  świata. Polacy jako pierwsi dokładnie je zbadali .  Polscy zesłańcy: Benedykt Dybowski, Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Wiktor Godlewski. Dlatego dziś w Listwiance, znajduje się Muzeum Bajkału i wiele mówi się o polskim wkładzie w badanie jeziora. Jest tablica upamiętniająca Jana Czerskiego i popiersie Benedykta Dybowskiego.

/ Aleksander Czekanowski

Aleksander Czekanowski urodził się w rodzinie szlacheckiej  w Krzemieńcu na Wołyniu. Ukończył gimnazjum w Kijowie, a następnie wstąpił na wydział lekarski uniwersytetu w tym mieście. To w kijowskim mieszkaniu Czekanowskiego odbywały się spotkania młodzieży, w których uczestniczył należący do powstańczego Rządu Narodowego Benedykt Dybowski. Czekanowski, podejrzewany o udział w powstaniu styczniowym, został w 1863 roku uwięziony i zesłany na Syberię, na 12 lat katorgi.  Dybowski, również skazaniec, starał się wciągnąć go do zesłańczego kółka badaczy przyrody Bajkału, jednak Czekanowski nie potrafił pracować zespołowo. Jednak liczne wyprawy  i przeprowadzone badania przyniosły Czekanowskiemu rozgłos i uznanie władz. Cesarskie Towarzystwo Geograficzne uzyskało dla niego amnestię i zaprosiło do Petersburga w celu opracowania rezultatów wypraw. Zamieszkał w Muzeum Mineralogicznym Akademii Nauk (jako kustosz) i zajął się rysowaniem map i opracowywaniem swoich zbiorów, które zdeponował w akademii. Ustalił skład syberyjskiej fauny i roślinności, dokonał szczegółowych pomiarów trwania, siły i wzrostu drzew na odwiedzonych przez siebie obszarach. Czekanowski zmarł w Petersburgu w 1876 roku, w wyniku niewydolności nerek (orzeczenie lekarskie sugerowało zatrucie amoniakiem). W ciągu trzech lat, podróżując po wschodniej Syberii, przebył 25 000 kilometrów. W pracy znakomicie przysłużyły mu się takie cechy, jak żywotność, inteligencja i spostrzegawczość, a także ogromna sympatia do rdzennych mieszkańców – Tunguzów. Z pozostałych po nim zbiorów oraz obserwacji, zwłaszcza geologicznych, korzystało w swoich pracach wielu uczonych. Sporządzone przez Czekanowskiego mapy uzupełniły topografię Rosji azjatyckiej.

/ Benedykt Dybowski

Benedykt Dybowski herbu Nałęcz urodził się w Adamarynie w guberni mińskiej. Ukończył szkołę średnią w Mińsku Litewskim. Studiował medycynę i nauki przyrodnicze na Uniwersytecie w Dorpacie od 1853 do 1857 i na Uniwersytecie we Wrocławiu od 1857 do 1858. W latach 1858–1860 odbył studia paleontologiczne, botaniczne i medyczne w Berlinie. W roku 1862 Dybowski pracował w Szkole Głównej w Warszawie na stanowisku adiunkta. W tym samym czasie brał czynny udział w organizacji powstania jako komisarz Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś. 26 marca 1864 został aresztowany i uwięziony  w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Wyrokiem sądu skazany na śmierć przez powieszenie. Jednak wstawiennictwo zoologów niemieckich i pośrednictwo Bismarcka, przyczyniły się do zamiany kary śmierci na 12 lat  syberyjskiego zesłania. Już w 1865 roku, jako zesłaniec na Syberii, rozpoczął działalność badawczą. Razem z Wiktorem Godlewskim zgromadzili znaczne zbiory fauny wschodniej Syberii, które  dowiodły znaczących różnic między fauną Syberii wschodniej i zachodniej. Po dwóch latach Dybowski wraz z Godlewskim otrzymał pozwolenie zamieszkania we wsi Kułtuk nad Bajkałem i w bardzo trudnych warunkach, rozpoczęli badanie fauny tego jeziora, uważanego dotąd za ubogie pod tym względem. Dzięki tym badaniom Dybowski opisał 116 nowych gatunków skorupiaków z rzędu obunogów i 6 nowych gatunków ryb. Na podstawie  materiałów bajkalskich Dybowskiego  jego brat Władysław opisał 88 gatunków mięczaków i 9 gatunków gąbek. Inne zbiory Dybowskiego opracowali profesorowie: Grube z Berlina, Józef Nusbaum ze Lwowa, Roman Gutwiński z Krakowa. Prace Dybowskiego rzuciły nowe światło na pochodzenie fauny Bajkału. Rok 1876 przyniósł wielką zmianę w życiu Dybowskiego: dzięki staraniom Towarzystwa Geograficznego i Akademii w Petersburgu uzyskał pozwolenie na powrót do kraju. Dzięki temu  udało mu się zrealizować marzenie o wyprawie na Kamczatkę. Otrzymał stanowisko lekarza okręgowego w Pietropawłowsku. Przebywał tam 6 lat  dzieląc czas na pracę lekarską i humanitarną, oraz badania naukowe. Terenem jego badań była nie tylko Kamczatka, ale również Wyspy Komandorskie, a szczególnie Wyspa Beringa. Dybowski założył na Kamczatce szpitale dla trędowatych, zwalczał epidemie, zakupił za własne pieniądze konie i renifery i zawiózł je na Wyspę Beringa, aby ulżyć doli mieszkańców, cierpiących często głód. Założył hodowle kóz i królików na wyspach Komandorskich i na Kamczatce, zainicjował rezerwaty dla soboli, stanowiących często jedyne źródło dochodu mieszkańców wysp. Wreszcie w 1883 został wezwany do kraju na katedrę zoologii na Uniwersytecie Lwowskim. Głównym dziełem z tego okresu jest oryginalnie pomyślana teoria budowy zębów ssaków. W pracy pedagogicznej występując jako zwolennik teorii ewolucji, spowodował, że we wrześniu 1906 r. wysłano go na emeryturę. Mimo  to publikował dziesiątki prac naukowych i liczne artykuły popularyzatorskie.  Wybuch I wojny światowej spowodował, że jako obywatel Austrii otrzymał rozkaz zesłania na Syberię.  Od tego zesłania Dybowskiego uratowało wstawiennictwo Cesarskiej Akademii Nauk w Sankt-Petersburgu, Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego i szeregu znanych naukowców rosyjskich. Po wkroczeniu armii niemieckiej Dybowski wrócił do Lwowa i tu doczekał się odrodzenia Państwa Polskiego. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w 1884 na bazie gabinetu historii naturalnej Dybowski założył Muzeum Zoologiczne (noszące obecnie jego imię), do którego włączył swoje bogate zbiory przywiezione z Kamczatki, Bajkału, Wschodniej Syberii, południowej Rosji i Morza Kaspijskiego. W 1904 muzeum zostało wzbogacone unikalnym eksponatem – szkieletem krowy morskiej (Hydrodamalis gigas), podarowanym Dybowskiemu przez mieszkańców Wyspy Beringa. W 1923 otrzymał tytuł honorowego doktora medycyny Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (wyróżniony wówczas w gronie siedmiu weteranów powstania styczniowego. W 1928 otrzymał tytuł honorowego obywatela Lwowa (wręczony w 1929).Pochowany na „górce powstańców styczniowych” na cmentarzu Łyczakowskim. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 284c wprost-2-16).

/ Jan Czerski

Następnym z wielkiej trójki badaczy Syberii jest Jan Stanisław Franciszek Czerski urodzony w rodzinie ziemiańskiej, w majątku Swołna (powiat drysieński guberni witebskiej), opisany w nr. 4 KSI 2023 r.

Źródła: