Będzie to historia prawdziwa, która wydarzyła się w Polsce – w Cisowej nieopodal Birczy, w powiecie przemyskim. Przez wiele lat opowiadał ją mój dziadek Franciszek, a po jego śmierci ojciec Józef. Teraz zaś przyszła kolej na mnie, bo taka jest moja powinność.

Wrzesień roku 1945 dobiegał końca, ale dni były nadal pogodne i gorące jak w środku upalnego lata; a powietrze tak przejrzyste, że ze szczytu Krukowej Góry, gołym okiem, można było dojrzeć, oddalone o dwadzieścia siedem kilometrów, miasto Przemyśl, a nawet, rzucone nieco bardziej na południowy wschód, mieniące się w promieniach słońca, kopuły Klasztoru Franciszkanów w Kalwarii Pacławskiej.
W jeden z takich dni, wczesnym popołudniem Franciszek, z dziesięcioletnim synem Józefem, zaprzęgiem konnym, wracał z targu w Przemyślu, gdzie sprzedał ciele, do rodzinnej Huty Brzuskiej. Droga była trudna - przecinając wsie, wiła się pomiędzy polami uprawnymi a lasem i już za Krasiczynem rozpoczynały się wysokie górki – i niebezpieczna, gdyż w lasach i ukraińskich wsiach działały bandy Ukraińskiej Powstańczej Armii, które nocami napadały na polskie wsie i osady, paliły domy i mordowały ludzi. Dlatego Franciszek śpieszył się, aby zmierzch nie zastał go w drodze...

- No, Siwy! Nie ociągaj się! Jeszcze trochę wysiłku i niedługo będziemy w domu. A tam na nas czeka kolacja, a na ciebie obrok w żłobie i odpoczynek – powiedział do konia i dla dodania mu animuszu przeciął batem powietrze. Ale Siwy, który odznaczał się tym, że miał prawie ludzki rozum i bez tego wiedział, co ma robić.
Wysoko na błękitnym niebie, nad skąpaną w promieniach popołudniowego słońca górą Kopystanką, krążyły dwa jastrzębie i gdzieś daleko w dolinie, od strony Olszan, które minęli dobre pół godziny wcześniej, ryczało pasące się nad Sanem bydło.
Franciszek spojrzał na syna, pogłaskał go po głowie i przekazał mu lejce i bat.
- Trzymaj mocno i gdyby coś się działo – jacyś ludzie wyszli z lasu i próbowali nas zatrzymać, to na mój znak, strzel Siwego batem po zadzie i rwij do przodu co koń wyskoczy, aż ci powiem, że możesz zwolnić – powiedział, bo akurat zbliżali się do miejsca zwanego Mordownią. W ostatnim latach wielu powracających z miasta ludzi zostało tutaj napadniętych, obrabowanych, a nawet zabitych, dlatego chciał mieć wolne ręce, aby w każdej chwili mógł sięgnąć po, ukryty w skrytce pod siedzeniem, pistolet i bronić się.
Chłopak rozumiał o co chodzi. Mocno chwycił wodze i uśmiechnął się zadowolony. Ojciec potraktował go jak dorosłego mężczyznę - obdarzył zaufaniem, którego nie mógł zawieść.
Franciszek był odważnym człowiekiem, obytym z wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwami, więc nie bał się, ale zdobyte na wojnie, a szczególnie teraz, gdy w okolicy panoszyły się podstępne bandy UPA, doświadczenie mówiło mu, że ostrożności nigdy nie jest za wiele. Musiał być ostrożny, bo w domu, pod opieką, młodszej od niego o siedem lat żony, Marysi i najstarszego, piętnastoletniego syna, Jakuba, pozostało jeszcze czworo małych dzieci...
Na szczęście nic się nie wydarzyło. Spokojnie minęli Mordownię i wyjechali z lasu na Wysokie Pola, skąd widać już było, rozrzucone po zboczach gór, kryte strzechą pierwsze zabudowania Cisowej. Teraz mieszkali w niej sami Rusini, bo Polacy – stanowiący tutaj zdecydowaną mniejszość i rodziny mieszane - porzucili swoje gospodarstwa i uciekli do Huty Brzuskiej, gdzie działała silna polska samoobrona, do Birczy, Krasiczyna lub Przemyśla, pod opiekę milicji i wojska. Wiadomo było powszechnie, że wieś ta współpracuje z bandami UPA, a wielu jej mieszkańców, dobrowolnie lub pod przymusem, wstąpiło w ich szeregi, ale w dzień – może dlatego, że leżała blisko Birczy – nadal można było bezpiecznie przez nią przejeżdżać.

Tym razem jednak okazało się, że jest inaczej: Około południa do Cisowej wszedł duży oddział UPA. Banderowcy otoczyli wieś szczelnymi, niewidocznymi z zewnątrz posterunkami. Wartownicy, bez zatrzymywania i niepotrzebnego hałasu, wpuszczali wszystkich, którzy chcieli wejść lub wjechać do wsi, ale nikogo z niej nie wolno im było wypuścić. I Franciszek wpadł w potrzask.
O tym, że tak się stało zorientował się dopiero, gdy zbliżył się do pierwszej zagrody i kątem oka spostrzegł, że z mroku otwartych na oścież wrót stodoły bacznie mu się przygląda dwóch striłciów i lufa, ustawionego na trójnogu, niemieckiego karabiny maszynowego. Błyskawicznie ocenił sytuację – było już za późno na odwrót - więc nie widząc innego wyjścia, jakby nic nie zauważył i nie zrobiło to na nim żadnego wrażenia, spokojnie ruszył w głąb wsi. Miał nadzieję, że uda mu się dotrzeć do gospodarstwa swojego znajomego, Mikołaja, z którym przeszło dwadzieścia lat temu służył w Przemyślu w wojsku. Liczył na to, że Mikołaj nadal jest tym samym człowiekiem, co dawniej i nie odmówi mu pomocy.
W głębi wsi banderowcy byli wszędzie. Siedzieli przed domami, śpiewali piosenki, gościli się i zabawiali z odświętnie wystrojonymi na tę okazję mołodyciami. Najwięcej jednak zgromadziło się ich na placu przy budynku szkoły, gdzie stacjonowało dowództwo. Paliło się tam kilkanaście ognisk, a broń stała ustawiona w kozły. Widać było, że ufają w swoją siłę i czują się pewnie. Gotując strawę, szykowali się do wieczornej zabawy z muzyką i tańcami, w czasie której będzie można do woli poswawolić z kobietami.
Franciszek spojrzał na syna, przygarnął go ręką do siebie i pogłaskał po bujnej, płowej czuprynie.
- Spokojnie Józiu! Nie bój się! Wydostaniemy się stąd i wszystko będzie dobrze – powiedział, myśląc, że dziesięć lat życia, to stanowczo za wcześnie na umieranie.
Nogi mu zmiękły w kolanach, ale zapanował nad tym i nie dał po sobie poznać, że strach ścina mu krew w żyłach. Bez pośpiechu, jakby był jednym z tutejszych chłopów i wracał do własnej chałupy, minął szkołę. Za kapliczką skręcił na drogę prowadzącą do przysiółka Zagony i po ujechaniu jeszcze około pół kilometra, nie niepokojony przez nikogo, zajechał w otwartą na oścież bramę Mikołaja.
Mikołaj patrzył przez okno, rozpoznał starego znajomego i chociaż nie wiedzieli się już kilka lat, nie ucieszył się z jego wizyty, ale wyszedł mu na spotkanie.
- Co tutaj robisz? – zapytał.
- Wracam z chłopcem z Przemyśla. Z jarmarku... Poradź coś! Pomóż, bo widzisz, co się dzieje...
- Widzę. Źle się stało, że akurat dzisiaj się tutaj znalazłeś. – Mikołaj z zafrasowaniem podrapał się po głowie. – Zostaniesz u mnie na noc – zdecydował. - Nie widzę innego wyjścia. Inaczej zgubisz siebie i dziecko. Do rana ze wsi nikogo nie wypuszczą...
- Dobrze – zgodził się Franciszek. – Dziękuję ci, że robisz to dla mnie. A tobie to nie zaszkodzi?
- O to się nie martw. Znam tutaj wszystkich i jakoś dam sobie radę.
- W porządku. Nie zapomnę ci tego.
Mikołaj pomógł Franciszkowi wyprzęgnąć konia od wozu. Razem zaprowadzili go do stajni, a później wprowadził nieproszonych gości do domu i kazał żonie przygotować kolację. W sytuacji jakiej się znalazł nie mógł być zadowolony z odwiedzin swojego starego kumpla – rzucało to na niego niebezpieczne podejrzenie, że jest przyjacielem Polaków – ale nie potrafił odmówić mu pomocy. Byłoby to równoznaczne ze skazaniem go na śmierć.
Tymczasem we wsi zagrała muzyka i rozległy się chóralne śpiewy przy ogniskach. Wydawało się, że wszystkich ogarnął jakiś szał radości i ogólne rozpasanie. Banderowcy, korzystając z pozwolenia starszyzny, tęgo pili, śpiewali i tańczyli z wystrojonymi odświętnie na tę okazję pannami i młodymi mężatkami. A co bardziej niecierpliwi, krewcy i nie znoszący sprzeciwu, już teraz, nie czekając na noc, ciągnęli swoje partnerki do stodół i ogrodów...

Franciszek miał nadzieję, że nikt go nie rozpoznał, a jeżeli nawet, to nie będzie o nim pamiętał i spokojnie doczeka świtu u Mikołaja. A gdy banderowcy odejdą do lasu, bezpiecznie powróci z synem do domu. Jednakże, gdy się ściemniło, ktoś załomotał do drzwi. Gdy Mikołaj otworzył okazało się, że na podwórku stoi kilku, groźnie wyglądających, uzbrojonych i pijanych mężczyzn.
- Dawaj Lacha! – rozkazał ten, który trzymał w ręku siekierę i nie czekając na odpowiedź próbował wedrzeć się do środka chałupy, ale Mikołaj odważnie zagrodził mu drogę.
- To żaden Lach, tylko mój gość. Dlatego nikogo dzisiaj stąd nie zabierzecie.
- Dawaj! bo jak nie, to razem z nim zadyndasz na starej gruszy.
Jednak Mikołaj nie uląkł się i nie ustąpił, ale dwaj banderowcy zaszli go z boków, chwycili za ręce, próbując wyciągnąć na zewnątrz. Powstało zamieszanie i harmider, bo żona Mikołaja zaczęła krzyczeć ze strachu.
„Boże dopomóż!” – pomyślał Franciszek i dotknął palcami paciorków różańca, który zawsze nosił przy sobie i uważał, że zawdzięcza mu szczęśliwy powrót z wojny i niemieckiej niewoli. A teraz, wyglądało na to, że tylko cud może wyprowadzić go z tej matni, tym bardziej, że popełnił błąd, pozostawiając pistolet w skrytce w siedzeniu wozu. I cud taki się wydarzył. W tym czasie, na drodze pojawił się jakiś znaczniejszy banderowiec z dowództwa sotni. Zwabiony hałasem, wszedł na podwórko Mikołaja.
- Co się tutaj dzieje? – zapytał ostrym głosem.
Na jego widok banderowcy puścili Mikołaja.
- Ten skurwysyński had ukrywa Lachów i nie chce nam ich wydać – powiedział mężczyzna z siekierą. – A my mamy ochotę dzisiaj z nimi sobie trochę pohulaty.
Mikołaj nabrał otuchy, bowiem przybyły okazał się jego dalekim krewnym po stronie matki, z którym zawsze łączyły go dobre relacje.
- To mój gość! – powiedział jeszcze raz. – Nie pozwolę mu zrobić krzywdy. Żeby go zabrać, musicie zabić najpierw mnie.
- Uspokój się, Mikoła! Nikt nie ma zamiaru cię zabijać – rzekł tamten. - A wy – przeniósł wzrok na podpitych banderowców – wynoście się stąd! Mikołaj to dobry Ukrainiec. Każdego kto, bez mojego wyraźnego rozkazu, śmie tknąć go palcem własnoręcznie obedrę ze skóry!
Gdy tamci odeszli, powiedział do Mikołaja:
- Masz szczęście, że się tutaj znalazłem. Inaczej już by było po tobie. Chcesz bronić Lacha – twoja sprawa. Mam u ciebie stary dług, dlatego ci pomogłem. Gdyby nie to, to wiesz, co by się działo... Teraz jesteśmy kwita. Ale uważaj, bo jak się jeszcze bardziej popiją i przyjdą tutaj w większej liczbie, to nawet ja nie będę mógł nic poradzić... Zginiecie wszyscy, a chałupa pójdzie z dymem. Dlatego, dobrze wam radzę: Zamknijcie wrota od podwórka i drzwi domu. Pogaście światła i siedźcie cicho jak myszy pod miotłą, żeby nikogo nie prowokować.

Mikołaj zastosował się do rad swojego znajomego. Zamknął bramę i drzwi. Pogasił światła i razem z Franciszkiem, kurząc cygary, siedzieli po ciemku w pokoju, w milczeniu, bo rozmowa jakoś im się nie kleiła. Mały Józef natomiast ukrył się pod stołem. Chwilę się zdrzemnął, ale spał niespokojnie, z duszą na ramieniu. Jednak nie wiadomo, czy – gdyby nie szczęśliwy los, który tej nocy po raz drugi się do nich uśmiechnął – udałoby im się doczekać rana, bo na wsi robiło się coraz głośniej i w każdej chwili rozpasana, pijana tłuszcza mogła przyjść, wywarzyć bramę i drzwi, i upomnieć się o Lacha i jego pomiot...
Zbieg okoliczności sprawił, że niedługo po północy, od strony Birczy, do Cisowej zbliżył się duży oddział wojska. Zaskoczeni banderowcy ostrzelali go z karabinów maszynowych i bojąc się bezpośredniej konfrontacji z wojskiem i okrążenia, w popłochu uciekli do lasu, a ich wygrzane miejsca przy dogasających ogniskach na placu przed szkołą zajęli żołnierze.
Franciszek, gdy zorientował się w sytuacji, podziękował Mikołajowi za uratowanie mu życia i gościnę. Po czym – nie czekając na słońce – zaprzągł Siwego do wozu i wyjechał na ulicę. Chciał jak najszybciej powrócić do domu, bo wiedział, że Marysia usycha z niepokoju, spodziewając się najgorszego. Żołnierze zatrzymali go na placu przed szkołą i skierowali do dowódcy.
- A ty, co tutaj robiłeś między tymi banderowcami? – zapytał oficer i nie czekając na odpowiedź, zanim Franciszek zdążył się zameldować i wyjaśnić sytuację, w jakiej się znalazł, dwa razy uderzył go ręką w twarz. Był zdenerwowany, bo w wyniku ostrzału wycofującego się nieprzyjaciela stracił dwóch ludzi. Jednak, gdy Franciszek wylegitymował się, wytłumaczył mu kim jest i w jakie popadł tarapaty, przydzielił mu ochronę złożoną z dziesięciu żołnierzy. W ich asyście, równo ze słońcem, Franciszek z synem, szczęśliwie – drogą przez Panieński Szcząb – dotarł do Krukowej Góru – granicy Huty Brzuskiej, gdzie nad bezpieczeństwem żyjącej tam ludzi dniem i nocą czuwała, dowodzona przez sołtysa, mocna polska samoobrona.

- Mówię wam i przestrzegam, żebyście zawsze o tym pamiętali: Nie ma nic gorszego na świecie niż fałszywy, zarażony nienawiścią, żądny krwi człowiek. Nigdy nie można mu zaufać i trzeba się go strzec jak ognia. A takimi niebezpiecznymi, zaślepionymi ludźmi, w tamtym czasie byli banderowcy – tymi słowami dziadek zawsze przystępował do zakończenia swojej opowieści. – A my, w Hucie Brzuskiej, popełniliśmy ten błąd. Daliśmy się oszukać, podejść jak dzieci. I wszyscy zapłaciliśmy za to wysoką cenę.
Niedługo później, w jesieni, banderowcy – aby uśpić naszą uwagę i osłabić obronę wsi - przysłali do Huty Brzuskiej emisariuszy, którzy oświadczyli, że nic do nas nie mają, chcą żyć z nami w pokoju i zgodzie, i przyrzekli, że nie będą już więcej na nas napadać. Sołtys zwołał zebranie i ogłosił to publicznie. A tydzień później, na Andrzeja - gdy w wielu domach odbywały się imieninowe przyjęcia, bo ludzie uwierzyli w ich obietnice, przestali się pilnować, cieszyli się i bawili, bo uważali, że najgorsze czasy mają już poza sobą – zaskoczyli na nas nocą przeważającymi siłami. Wartownicy nie zdołali ich odeprzeć, więc ze wszystkich stron wdarli się do wsi, ograbili ją i spalili, zabijając tych, którzy nie zdążyli się ukryć. Rano, gdy dogasły pożary, aby ocalić głowy, musieliśmy uciekać. Ja wywiozłem rodzinę do Przemyśla, ale straciłem dwóch synów, chociaż nie zginęli bezpośrednio od siekiery, czy kuli banderowca... Najmłodszy, jeden z bliźniaków, jeszcze niemowlę w pieluszkach, nie przetrzymał trudów tej nocy. Najstarszy natomiast, Jakub, pomagał młodszym jak mógł, a później, razem ze mną, bo był już prawie mężczyzną, przez pół dnia, biegł obok wozu. Ale, gdy przeprawiliśmy się przez San i szczęśliwie dotarliśmy do Nienadowej, dostał raptownego zapalenia płuc i nie było dla niego ratunku.    
Jednak dzisiaj – pozostawiając historii osąd tamtych ciężkich czasów- mogę uczciwie powiedzieć, że spotkałem na swojej drodze sprawiedliwego, odważnego Ukraińca – Rusina, jak się ich wtedy nazywało, który tamtej nocy w Cisowej mnie i mojemu synowi uratował życie. Nie wiem, co się z nim później stało. Nigdy więcej go nie widziałem. Może zginął, a może udało mu się przetrwać. Może został wywieziony na Ziemie Odzyskane i żyje tam jeszcze ze swoją rodziną. Mogę jednak zaświadczyć, że w tym morzu nienawiści i zła, które przywlekli na nasza ziemię banderowcy, trafił się uczciwy człowiek – jednego z tych, których w biblijnych czasach zabrakło w Sodomie i Gomorze.

Wiesław Hop