JĘZYKOWE POGRANICZA POLSZCZYZNY

WPROWADZENIE
Celem  artykułu jest próba całościowego spojrzenia na język polski na pograniczu wschodnim i po-łudniowym ziem dawnej Rzeczypospolitej w formie przeglądu i charakterystyki jego odmianek geo-graficznych, pewnych osobliwości gramatycznych i słownikowych oraz świadectw pisanych   i  lite-rackich, m. in. twórczości Adama Mickiewicza, Władysława Syrokomli, Elizy Orzeszkowej, Alek-sandra Fredry i Wincentego Pola, który wprowadził do kultury polskiej termin KRESY, pierwotnie odnoszące się do  strażnic wojskowych na południowo-wschodnim pograniczu I RP, później woje-wództw wschodnich II RP, a dziś polszczyzną kresową określa się polskie gwary wiejskie i miejskie na obszarze Litwy, Łotwy, Białorusi, Ukrainy i Rumunii.

Rzadziej mówi się o kresach południowych, gdzie na pograniczu na pograniczu z językiem czeskim, słowackim i łemkowsko-rusińskim ukształtowały się polskie gwary południowego Śląska, Małopolski i Podkarpacia, wykazujące pewne cechy języków południowych sąsiadów.
       Dlatego wolę posługiwać się terminem pogranicza polszczyzny, tym bardziej, że słowo KRESY u naszych wschodnich sąsiadów może budzić uczucia mieszane.  Natomiast  na zachodzie i  północy ziem polskich  w czasach historycznych nie  było ani kresów, ani pograniczy polszczyzny z innymi językami słowiańskim lecz wyraźne granica  z niemczyzną. Ta ostatnia oddziaływała oczywiście w różny sposób (pewne cechy artykulacyjne, kalki składniowe, zapożyczenia) na dialekty Śląska, Wielkopolski, Kaszub, Warmii i Mazur, ale nie narusza to w niczym ich etniczne polskiego charak-teru, a  określanie niektórych z nich jako języki regionalne z punktu widzenia systemu języka jest naukowym nieporozumieniem.
          Artykuł ten stanowi  podsumowanie i dopełnienie moich zainteresowań  polszczyzną wileńską, z którą posługiwałem  się latach  dziecinnych spędzonych nad jeziorem Narocz, ale po 1945 szybko zatraciłem jej cechy artykulacyjne i osobliwości leksykalne. W czasie studiów polonistycznych na WSP w Krakowie napisałem w 1955 roku rozprawkę o języku «Ballad i romansów» w stulecie śmierci Adama Mickiewicza (niedrukowaną). Po latach przygotowałem z okazji jubileuszu profesora Jana Safarewicza artykulik w „Z północno-wschodniej peryferii polszczyzny”(1974) a później serię kilkudziesięciu tekstów zebranych w tomie „Językowy obraz Wielkiego Księstwa Litewskie-go”(2010), a w skróconej wersji w języku białoruskim (2014). Z okazji kontaktów koleżeńskich ze śp. doc. Janem Zaleskim zainteresowałem się językiem Aleksandra Fredry i polszczyzną lwowska, a później w pracy na WSP w Rzeszowie i PWSZ  w Sanoku językiem polskim na Ukrainie i Bukowinie (dzięki ówczesnej studentce, dziś prof. Helenie Krasowskiej). Natomiast gwarę sądecką i inne góralskie poznałem dzięki mojemu profesorowi gimnazjalnemu Eugeniuszowi Pawłowskiemu. Mój kontakt naukowy z dialektem śląskim rozpoczął się od kilku wycieczek dialektologicznych z doc. Alfredem Zarębą do Starych Siołkowic koło Opola (1958), a potem przez dorywczą pracą na Uni-wersytecie Śląskim. Z językiem czeskim i słowackim zapoznałem się w czasie studiów slawistycz-nych pod kierunkiem prof. Tadeusza Lehra-Spławińskiego i Franciszka Sławskiego.
           Omówione tu j dawne i współczesne świadectwa polskości na pograniczu wschodnim i połu-dniowym nie wyczerpują całości wchodzącej w rachubę problematyki badawczej, zarówno od stronnym materiałowej, jak i metodologicznej. Pominięte zostały skupiska ludności polskiej i ich mowa w Ka-zachstanie, na Syberii oraz w Moskwie i Petersburgu (J. Karłowicz ok. 1890 / 1984), mimo ze język polski na terenie dawnej i dzisiejszej Rosji oraz  XIX-wieczna polszczyzna w ustach  Rosjan (M. Brze-zina 1997) przypomina polszczyznę kresową. Włączone zostały natomiast do pograniczy polszczyzny ukształtowane w kontakcie z językami litewskim, białoruskim i ukraińskim gwary Suwalszczyzny, Pod-lasia oraz wschodniej Lubelszczyzny i Rzeszowszyzny; wykazują one wiele cech, choć nie w takim  nasileniu, polszczyzny kresowej. Pominięta została charakterystyka  socjolingwistyczna,   problem  gwar mieszanych czy przemodelowanych, zjawisko przełączania kodów (red. E. Smułkowa 2009-2011), czyli polsko-białoruskiej(-rosyjskiej) trasjanki na północny wschodzie  i polsko-ukraińskiego surżyka na południowym wschodzie. Celem mojego artykułu była bowiem tylko  próba całościowego spojrzenia na całe językowe pogranicze  od najstarszych, nawet pośrednich,  świadectw jej użycia poza  granicami Polski etnograficznej.
       W tym miejscu chciałbym podziękować moim profesorom, kolegom i uczniom za liczne cenne uwagi na ten temat, a szczególnie profesorom Januszowi Riegerowi o   polszczyźnie  południowo-kresowej (2017) oraz Jerzemu Sierociukowi za elektroniczną publikację tego tekstu w  wydawnictwie «Gwary Dziś».

A. POGRANICZE PÓŁNOCNO-WSCHODNIE
0. UWAGI WSTĘPNE
Naukowe badanie  polszczyzny na ziemiach Wielkiego  Księstwa Litewskiego rozpoczęli wywodzący się stąd   uczeni – Jan  Karłowicz (SGP „ustnie z Litwy”), Halina  Turska (1930; 1939 / 1982), Olgierd  Chomiński (1928-1933 / 2010) i  Józef  Trypućko (1955-1957). Po II wojnie mowę przybyszów z różnych części Wileńszczyzny i Nowogródczyzny udokumentował Alojzy Adam  Zdaniukiewicz (1957-1959 / 1999), wydając  monografię gwary rodzinnej wsi Łopatowszyczna koło Rudomina (1972). Równolegle w Mińsku Vjačesłav Verenič z grupą współpracowników rozpoczął badania terenowe polskich gwar w ZSRR (PG, 1973), publikowane od 1982 przy współudziale Janusza Riegera w «Studiach nad Polszczyzną Kresową».  Równocześnie pracownicy Instytutu Slawistyki PAN w Warszawie – Iryda Grek-Pabiswa, Irena Maryniakowa i Elżbieta  Smułkowa oraz  ich współpracowniczki  z Polski  (Halina  Karaś, Anna  Zielińska, Małgorzata  Ostrówka) i Białorusi  (Iryna  Budźko, Olga  Guščeva, Helena  Kazanceva)  rozpoczęły dokumentację gwar polskich na Białorusi, Litwie i Łotwie. Poza Warszawą polszczyznę wileńską badały – Zofia Kurzowa, Monika Szpiczakowska, Maria Teresa Lizisowa, Krzysztof Tekielski (Kraków), Jolanta Mędelska, Zofia  Sawaniewska-Mochowa, Marek Marszałek (Bydgoszcz), Tadeusz Lewaszkiewicz, Alicja Pihan (Poznań), Katarzyna Węgorowska (Zielona Góra), Elżbieta Koniusz (Kielce). Na wymienienie zasługują również prace najmłodszego pokolenia uczonych urodzonych na Litwie i Białorusi – Miro-sława  Dawlewicz, Barbara  Dwilewicz, Kinga  Geben, Katarzyna  Konczewska, Krystyna  Rutkow-ska, Irena  Masojć, Henryka  Sokołowska, Krystyna  Syrnicka i inni. Wspomnieć należy o odkryciach polskich wysp językowych na Litwie przez zespół Valerija  Čekmonasa z Wilna (Ireny Adamovičūtė-Čekmonienė, Laumy Grumadenė, Marii  Krupoves) oraz o socjolingwistycznych studiach Koji  Morita  z Japonii.
I. KALENDARIUM  WIELKIEGO  KSIĘSTWA LITEWSKIEGO  (WKL)
1009  Misja i męczeństwo św.  Brunona z Kwerfurtu: „in cofinio Rusciae et Lituae” («Roczniki kwe-dlinburskie»). Bałtycka nazwa tego regionu Lietuva została w epoce przedhistorycznej zapożyczona do języka staroruskiego w formie Litъva z transpozycją   ie > i oraz  ŭ  >  ъ, skąd dostała się do języ-ka polskiego.
XII w. Wzmianka o Litwie w «Słowie o pułku Igora»: „Dvina bołotomъ tečetъ, onymъ groznymъ Połočanomъ podъ klikomъ poga¬nyχъ (tj.  Litwinów).  Jedinъ že Izjasłavъ synъ Vasilьkovъ pozvoni svoimi ostrymi meči o šełomy litovskija; pritrepa słavu dědu svojemu Vsesłavu, a samъ podъ črъl-enymi ščity na krovavě travě pritrepanъ litovskimi meči” (225-230).  
1.    1253 (?) Nowogródek, „Mindowe dei gratia rex Lettowie [...] nos fecit coronari in regem totius Lettowie” (Mindowe rex Lithowiae in litteris et testimoniis, (ed.) Žlutka A., Miensci 2005, nr 2).
1279 ks. Bolesław II Płocki poślubił (córkę ks. Trojdena) Gaudemunda Lithuana. Ich  syn Troydzen,  Treyda, Troyde/inus (1284-1341) nosił imię swojego dziadka i przekazał je z kolei swojemu wnukowi Trojdenowi II (1380 lub 1415-1427).  
1323 Wilno, „Gedyminnne Dei gratia Letphanorum Ruthenorum-que rex […] Volumus enim episcopos, sacerdotes, religiosos ordinis cuiuscunque colligere, praecipue de vestris, quibus iam ereximus duas ecclesias in civitate nostra regia, dicta Vilna, et aliam Novgardia, ad quas nobis hoc anno quatuor fratrem scientes polonicum, semigallicum [tzn. litewski] ac ruthenicum ordinetis, tales ut nunc sunt et fuerunt” (Chartularium Lithuaniae res gestas magni ducis Gedyminne illustrans, [ed.] Rowell S. C., Vilnius 2003,  nr 21).     
1385 Krewo, „Nos Jagalo virtute Dei  dux  magnus  Liwanorum Russiae-que dominus […] promittit terras suas Litvaniae et Russiae coronae regni  Poloniae perpetuo applicare” (AUPL, nr 1).  
1569 Lublin, «Constitucie sejmu koronnego lubelskiego, oboygá narodu Polskiego i Litewskiego» (druk).
1791 Warszawa, Zaręczenie wzajemne obojga narodów: „Ojczyźnie swej Rzeczypospolitej Polskiej[...] obydwoch narodow,  tak   Korony Polskiej, jako i Wielkiego Księstwa Litewskiego” (AUPL, nr 177).
      Określenie  ‘wielkie księstwo’ pochodzi od tytułu władcy  ‘wielki książę’, który został przeniesiony na  Ruś Kijowską z Bizancjum (μέγας  βασιλεύς). Tytuł velikij knjaź w stosunku  księcia-seniora rozpo-wszechnia się na przełomie XII / XIII na Rusi, skąd został przeniesiona na Litwę, której władcy są określani w źródłach z XIII-XIV w.  jako, summus; grosir, obirster; velikij, starejšij magnus, supremus, a państwo terra Lethovia / Lithuania.  Twórcą  państwa litewskiego był  Mendog (lit.  Mindaugas), który  w 1251 przyjął chrzest, a dwa lat później koronował się na króla  Litwy.  Tytuł  Wielkiego Księcia pojawia się  w połowie XIV wieku  w gramocie z 1351 Olgierda (Algirdas), na którego pieczęci dokumencie 1366  pojawia się rycerz z mieczem – POGOŃ, herb WKL (A. Naruszewicz, Teka nr 8: 245-7, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie); obszerniej: L. Bednarczuk (2010: 38-40, 100-108).
II. WSPÓLNOTA KOMUNIKATYWNA WKL
WKL miało przez cały czas swego istnienia charakter wieloetniczny.  Obok Litwinów,  którzy stworzyli ten organizm państwowy i nadali mu swoją nazwę,  spotykamy tu również inne etnosy bałtyckie: zamieszkujących obrzeża Wielkiego Księstwa Łotyszów i Prusów oraz resztki ludności jaćwie¬skiej, których możliwym śladem są tzw. „pogańskie gwary z Narewu”.  Na terytorium WKL wyodrębnia się z dialektów plemiennych Krywiczów, Dregowiczów i Radymiczów język białoruski, ura¬stając tu do rangi oficjalnego języka państwowego.  Rozpowszechniający się po unii lubelskiej język polski kształtuje na ziemiach WKL swą odmianę północno-wschodnią, podniesioną do poziomu literackiego przez Adama  Mickiewicza i jego następców. Od początku XIV wieku  z wybrzeży krymskich napływają tu tatarscy Muślimowie, a pod koniec stulecia  Karaimi  – wyznawcy religii mojżeszowej, domniemani potomkowie Chazarów; a także prześladowani w innych częściach Europy Żydzi  oraz Cyganie.  Jeśli dodamy do tego przybywającą do miast ludność niemiecką (przeważnie protestancką) i opuszczających od końca XVII wieku państwo moskiewskie rosyjskich Staroobrzędowców; wreszcie rozsianych w sąsiadujących Inflantach ugro-fińskich Estończyków i Liwów,  to nasunie się pytanie,  jak wyglądała wzajemna komunikacja  tych wszystkich grup etnicznych i jakie procesy językowe jej towarzyszyły.  Nie ulega wątpliwości, że było tu  rozpowszechnione zjawisko dyglosji, a raczej poliglosji, czyli uży-wania różnych rejestrów  (ję¬zyków,  dialektów) w zależności od miejsca i sytuacji komunikatywnej: urząd, świątynia, szkoła,  rynek,  dom. Wielojęzyczność mieszkańców tego państwa (z wyjątkiem części wiejskiej ludności litewskiej i białoruskiej) wynikała z faktu, że każdy czynny społecznie jego mieszkaniec musiał znać język urzędowy (zachodnioruski, później polski),  a w przypadku mniejszych grup etnicznych – język otoczenia wiejskiego,  niekiedy też język religijny (łacina, cerkiewno-ruski,  hebrajski, arabski) danej społeczności. Wielojęzyczność ta wytwarzała z jednej strony poczucie odręb-ności językowej (świadomość różnic), z drugiej zaś w wyniku interferencji pro¬wadziła do wzajemnego zbliżenia, którego rezultatem stała się wspólnota komunikatywna Wielkiego Księstwa Litewskiego.  Językowymi przejawa¬mi tej wspólnoty były: (1) wzajemne wielokierunkowe zapożyczenia two¬rzące wprawdzie wąski (słownictwo państwowo-prawne,  wojenne,  handlo¬we,  nazwy realiów),  ale w znacznej mierze wspólny zasób leksykalny;  (2) podobne systemy nazewnicze  oraz  formanty imion i na¬zwisk; (3) skonwencjonalizowane substytucje fonetyczne w przejmowaniu apelatiwów,  imion wła-snych i nazw miejscowych (w językach blisko spo¬krewnionych,  jak polski i białoruski,  oparte  na wspólnej  etymo¬logii);  (4) innowacje gramatyczne, m.  in. rozwój korelacji palatalności,  zmiana barwy samogłosek w zależności od akcentu, swoisty kontur prozodyczny wypowiedzi, modele derywacyjne, kalki składniowe i   związki frazeologiczne.
III.  JĘZYK   LITEWSKI
Jak wspomniano wyżej, nazwa Litwy w jej słowiańskim brzmieniu pojawia się 1009 roku, a nazwy jej  terytoriów plemiennych występują od XIII wieku. W opinii H. Łowmiańskiego (1932 / 1985: 65-88) przedhistoryczna granica między Żmudzią / Žemaitijà a Auksztotą / Aukšaitijà  przebiegała na wschód od Niewiaży. W skład tej ostatniej wchodziły: Nalszczany / Nalšià  na wschodzie (powiat powilejski, później oszmiański),  Dziawołtwa / Déltuva  –  między rzeką Świętą a Żejmianą i dalej na wschód (pow. zawilejski, później wiłkomierski i brasławski),  Litwa / Lietuvà  – w widłach Niemna i Wilii (z Trokami i Wilnem) i stąd ta nazwa została rozszerzona  na całe Wielkie Księstwo. Od wschodu Litwa graniczyła z Rusią,  która oddziaływała na nią pod względem cywilizacyjnym, towarzyszyła temu ekspansja militarna i demo¬graficzna  na ziemie litewskie. Imię księcia Włodzimierza  zapożyczone   do   litew-skiego   valdýmieras   oznaczało   ‘władcę’,  a herb – POGOŃ,  wyobraża prawdo¬podobnie św. Jerzego,  patrona Rusi. W XIII-XV wiekach   książęta litewscy (kunigáikščiai) podporządkowują sobie kolejne ruskie grody-księstwa w walce z Tatarami:   Mińsk (XII w.),  Grodno, Nowogródek, Pińsk (XIII w.), Połock (1307),  Witebsk (1318),  Mścisław (1359),  Brjansk (1361),  Kijów (1363),  Smoleńsk (1395).  
      Włączane do Wielkiego Księstwa Litewskiego kolejne ziemie ruskie  były prawosławnymi  od dawna i właśnie od nich  rozpoczęła się  chrystianizacja Litwy etnicznej.  Dowodzi tego najstarsza warstwa litewskiej  terminologii kościelnej. Osadnictwo ruskie ziem litewskich rozwija się ze strony Połocka, Mińska z Zasławiem, Turowa, Wołkowyska i Grodna (gdzie w XII wieku istniały już dwie cerkwie). Z  kolei rozpoczęte w XIII wieku  litewskie zdobycze terytorialne na Rusi doprowadziły do kolejnych prób prawosławnej chrystianizacji Litwy za Mendoga i jego syna Wojsiełka, który przyjął prawosławie.   Świadectwem szerzenia się prawosławia na dworze wielkoksiążęcym Olgierda w Wilnie jest męczeństwo w 1347 roku trzech jego dworzan „Joanna, Antonija, Eustafija. Litovskaja že im imena  Kruglec, Kumec, Nežiło [...] Sii bjaχu ot města litovskogo” (D. Baronas 2000: 268), co wskazuje na ich białoruskie pochodzenie. Onomastycznym tego świadectwem są prawosławne imiona osadzanych na Rusi książąt litewskich oraz  zachodnioruski (starobiałoruski)  język dokumentów Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ch. Stang 1935; 1939). Upoważnia  to do wniosku, że chrystianizacja Litwy  wyszła od  strony prawosławnej Rusi w XII-XIV wieku, a bezpośrednim źródłem zapożyczeń był etnolekt  krywicki  języka starobiałoruskiego.
      Język litewski prawie w całości rozwijał się na terytorium Wielkiego Księstwa, na którego podziały administracyjne nałożyły się główne izoglosy gwarowe, a sąsiedztwo słowiańskie wzbogaciło słownic-two i przemodelowało strukturę gra¬matyczną. Historyczna granica Żmudzi, przebiegająca wzdłuż rzeki Szuszwy i Nie¬wiaży,  oddziela dialekt zachodnioauksztajcki,  który wraz z zachodniodzukowskim (w obu zachowane e/aN ) obejmuje dawną dzielnicę Kiejstuta (późniejsze woje¬wództwo trockie) na za-chód od linii Kiernów – Muśniki – Olkienniki,  czyli Litwę wła¬ściwą. Dzielnica Olgierda z obszaru etnicznej Litwy obejmowała Dziawołtwę (później¬szy pow.  zawilejski:  Wiłkomierz – Brasław) oraz Nalszczany (powiat  powilejski,  później  oszmiański), na   których   ukształtował  się   dialekt   wschodniodzukowski (zmiana e/aN  > uN). Wschodnia granica żywiołu litewskiego jest od dawna przed¬miotem dociekań uczonych różnych specjalności (J. Ochmański 1981) i nie da się oddzielić od problemu praojczyzny Bałtów,  którą  K.  Būga (1961, III: 728-742) umieszcza na górnym Podnieprzu.  Cofający się pod naporem wschodnich Słowian (Krywiczów, Dregowiczów i Ra¬dymiczów) język pra-wschodniobałtycki musiał przetrwać dłużej na zachód od Bere¬zyny i północ od Prypeci. Świadczy o tym duże zagęszczenie hydronimii i obecności toponimii bałtyckiej. Dzisiejsza granica języka litew-skiego ukształtowała się między XVI a połową XIX wieku skutkiem wyniszczenia ludności przez woj-ny i klęski,  a także jako wynik polonizacji żywiołu litewskiego w drugiej połowie XIX wieku. Na dawnym obsza¬rze zachował się łańcuch językowych wysp dialektu dzukowskiego w trudno dostęp-nych zakolach Wilii i Oszmianki (Gierwiaty),  Niemna i Berezynki (Łazduny),  Gawii i Żyżmy (Dziewieniszki) oraz w okolicach Zdzięcioła dialekt typu zachodnioauksztajcki bez cech dzukowskich,  może więc przyniesiony tu przez osadników.  Granica zwartego litewskiego obszaru gwarowego w początku XX wieku przebiegała na północny zachód od Wilna.  Ukształtowała się ona w XVII-XIX w., a  jej szczegółowy przebieg ustalił O. Chomiński (1928-1933 / 2010).
IV. JĘZYK  BIAŁORUSKI
Nazwa Białoruś nie została do dziś przekonywająco objaśniona (O. Łatyszonek 2006: 17-70). Wiadomo,  że do XIX w.  odnosiła się ona dawnych województw  witebskiego,  połockiego i smoleń-skiego,  czyli  w przybliżeniu obszaru, na którym ukształtował się dialekt północno-wschodnio-białoruski. Natomiast województwo nowogródzkie i mińskie (a przynajmniej jego część południową: Mozyrz – Rzeczyca) oraz Grodzieńszczyznę nazywano Czarną Rusią. Jest to więc obszar południowo¬-zachodniego dialektu białoruskiego aż po językową granicę z gwarami ukraińskimi. Wspólną nazwą dla całej dzisiejszej Białorusi,  której językowy zasięg wyznacza w przybliżeniu polityczna granica WKL,  był  termin Ruś Litewska, utrwalony w tytule dzieła M.  Fedorowskiego «Lud Białoruski na Rusi Litewskiej» (1897-1981).
     Najstarszą, dającą się uchwycić warstwę językową Białorusi, stanowi hydronimia ugro-fińskiego,  nawiązująca do nazewnictwa pojezierza inflan¬cko-pskowskiego (Issa,  Nemiga,  Newel,  Świr). Nosi ona na sobie piętno pośrednictwa języków bałtyckich (formant -da,  -el-), które tworzą kolejną warstwę hydronimiczną Białorusi  terytoriów przyległych (Pskowszczyzna, Górne Powołże i Podnieprze,  Pole-sie,  Podlasie). Zróżnicowanie arealne bałtyckiej hydronimii Białorusi przemawia za hipotezą, że tu właśnie pod wpływem warunków geograficznych zaczęły się kształtować różnice między plemionami zachodniobałtyckimi (część południowo-zachodnia), wschodniobałtyckimi (pojezierze północne) a Bałtami dnieprzańskimi (południowy wschód),  najwcześniej zasymilowanymi przez Słowian.  
      Na pierwotne terytorium Bałtów wschodnich nawarstwili się słowiańscy Krywicze, Bałtów za-chodnich –  Dregowicze,  a Bałtów dnieprzańskich – Radymicze. Tak więc podział na Białą i Czarną Ruś oraz dialekty północno-wschodnie i południowo-zachodnie zdaje się odzwierciedlać różnicę mię-dzy plemio¬nami wschodnio- a  zachodniobałtyckimi. Kolejne etapy slawizacji można śledzić pośrednio poprzez stopniowe zagęszczanie się na północnym zachodzie elementów bałtyckich w onomastyce,  słow¬nictwie i kulturze ludowej Białorusi.  
      Najwcześniej żywioł słowiański opanował gór¬ne  Podnieprze (po linię Berezyny) i Polesie,  gdzie nie zachowały się bałtyc¬kie nazwy miejscowe,  a hydronimy są stosunkowo rzadkie. Kolejną rubież  etno-językowo-kulturową wyznaczają nazwy miejscowe na -iszki, rozpowszechnione na zachód od linii:  Brasław – Miadziołką – Naroczanka – Berezynka  –  Niemen do ujścia Czarnej Hańczy (J. Safarewicz 1956).  Jest  to zarazem wschodnia granica katolicyzmu, który przyjmowali mieszkający tu Litwini w XIV-XV wieku.  Dopiero w czasach historycznych żywioł wschodniosłowiański osiągnął stan dzisiejszy,  a maksymalny zasięg penetracji języka białoruskiego na północnym zachodzie wyznacza zasięg litewskiego dzukowania.
      Naszkicowane wyżej przemiany etnojęzykowe nie miały,  jak się zdaje,  charakteru wielkich migracji,  lecz polegały raczej na stopniowej asymilacji na przestrzeni długiego czasu – od wspólnoty bałto-słowiańskiej (II-I tys. przed Ch.),  po ekspansję wschodnio słowiańską,  trwającą od połowy I tysiąclecia A.D.  po czasy nam współczesne. Powodem asymilacji Bałtów była nie tylko przewaga ilościowa elementu słowiańskiego,  lecz przede wszystkim względy kulturowe,  a od XI w. także  polityczne i religijne (J. Karskij 1907-1916).  
     Wydaje się, że odrębny etnos i język białoruski  wytworzył się dzięki przynależności do Wielkiego Księstwa Litewskiego,  którego polityczne granice określają omal  dokładnie zasięg etnograficznej Białorusi. Wskazuje na to rów¬nież dawna jej nazwa – Ruś Litewska (jako przeciwieństwo Rusi Mo-skiewskiej) oraz zachowane na peryferiach WKL egzonim Białorusinów – Litowcy, Litwiny,  Litwaki.
V.  PIŚMIENNICTWO POLSKIE NA ZIEMIACH WKL
Najstarszym  świadectwa znajomości języka polskiego na Litwie jest wzmianka w «Kronice Ziemi Pruskiej» Piotra Duisburga pod rokiem 1290: unus ex eis, qui  linguam sciret  Polonicam, powtórzona przez M.  Stryjkowskiego (1582, I: 266): Litwin Nodam polski język dobrze umiał.  Kolejną informację o Polakach na Litwie zawiera zacytowany wyżej list  Giedymina z 1323 r. do franciszkanów prowincji niemieckiej o przysłanie do Wilna i Nowogródka kapłanów znających język polski, ruski i  litewski.         
     Polskie wyrazy regionalne pojawiają  się  w dokumentach   ruskich i łacińskich na ziemiach WKL od końca XIV wieku, a dłuższe teksty w połowie XVI wieku.  Należą tu:  «Metryka litewska» (od poł. XIV w.); «Akta unii Polski z Litwą» (od 1385-1791);  «Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wi-leńskiej» (od  1397);  glosy  polskie  do   kazań  Mikołaja  z  Sokolnik  (ok. 1500);  przekłady Statutów   Litewskich («Kodeks Świdzińskiego» 1532, «Kodeks Olszewski» 1550); «Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego» (1550);  Macieja Stryjkowskiego, «Kronika polska,  litewska,  żmudzka  i wszystkiej Rusi» (1582); «Akty cechów wileńskich» (1495-1759);  dokumenty  lokalne i listy (m. in. Zygmunta Augusta,  Radziwiłłów i  innych dostojników litewskich).  
      Najstarszą drukowaną na ziemiach WKL książką jest wydana 1522 w Wilnie  «Małaja podorožnaja knižica»  Franciszka Skoryny. W drugiej połowie stulecia ukazują się tu wielkie dzieła literatury  polskiej, nie  związane  jednak  tematycznie  ani  językowo z Wielkim Księstwem: «Biblia Brzeska» (Radziwiłłowska, 1563), «Biblia Nieświeska» Szymona Budnego (1570-1572),  «Żywoty świętych» Piotra Skargi (1579) oraz liczne utwory i tłumaczenia   pisarzy urodzonych w WKL zawierające regionalizmy. W sumie w XVI wieku na ziemiach WKL  ukazało blisko 150 polskojęzycznych druków,  a w stuleciach następych:  XVII w. ¬– ok.  350, XVIII – ponad 1000 pozycji (M. Vasilevskaja 1985). Liczne regionalizmy jezykowe odkryto utworach kolejnych pokoleń urodzonych tu pisarzy.
XVII w. Akty, inwentarze, rewizje, dokumenty kościelne i kroniki miejskie (Mohylewa, Witebska).     
XVIII w. Franciszek Bohomolec (*1720 k. Witebska), Konstancja Benisławska (*1747 k. Dyneburga),
Julian Ursyn Niemcewicz (*1758 Skoki k. Brześcia), Jan Chodźko (*1777 Krzywicze k. Budsławia), Jan Czeczot (*1796 Maluszyce k. Nowogródka), Adam Mickiewicz (*1798 Zaosie).
XIX w. Władysław Syrokomla (*1823 Smolków k. Słucka), Eliza Orzeszkowa (*1841 Milkowszyzna k. Grodna), Józef Weyssenhoff (*1860 Warszawa), Maria Rodziewiczówna (*1863 Pieniuha k. Woł-kowyska), Florian Czarnyszewicz (*1895 Bobrujsk),Melchior Wańkowicz (*1892 Kałużyce k.Mińska).
XX w. Sergiusz Piasecki (*1901 Lachowicze), Józef Mackiewicz (*1902 Petersburg), Czeslaw Miłosz (*1911 Szetejnie k. Kiejdan), Stanisław Bielikowicz (1922 Mielegiany k. Święcian), Tadeusz Konwicki (*1926 Nowa Wilejka), Zbigniew Żakiewicz (*1933 Wilno), Aleksander Jurewicz (*1952 Lida).
VI.  CECHY WSPÓLNE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ  POLSZCZYZNY
Północno-wschodnia polszczyzna kresowa kształtowała się i różnicowała wraz z rozwojem terytorialnym i zmianami  administracyjnymi WKL a jego straty terytorialne prowadziły po pewnym czasie do zaniku używanej  tam odmiany lokalnej (Smoleńsk, Ryga XVII w.; Połock, Witebsk, Mohylew  XVIII-XIX w.; Mińsk, Kojdanów, Bobrujsk – eksterminacja w latach 30-tych). Pozostałe odmiany przetrwały uszczuplone  do dziś i są przedmiotem intensywnych badań terenowych.
       Najwyraźniejsze różnice zachodzą miedzy nasyconą lituanizmami odmianą kowieńska (i częścią suwalskiej) a wileńską wraz z grodzieńską i nowogródzką.  Jednak wszystkie łączą wspólne cechy systemowe.  Niektóre są wspólne z polszczyzną południowokresową: redukcje wokalizmu poza akcentem, model palatalności grup spółgłoskowych, zachowanie h, ł, wahanie u /  / v; format -uk; nazwy  osobowe na --sz-ko  i -n-ko; miejscowe na  -ow-szcz-yzna).  Inne nawiązują do gwar Podlasia, Mazowsza i Polski północnej: rozkład  nosowości,  brak  rodzaju  męsko-osobowego, nazwy  osobowe  na -ko, miejscowe na -(n)ęta, słownictwo.  Oto szkicowy przegląd najważniejszych innowacji.
F o n e t y k a
1. Akcent: zestrojowy, zmorfologizowana ruchomość, redukcje  w  pozycjach nieakcentowanych.
2. Samogłoski: (a) zjawisko „(j)a-kania”,rzadkiej „u/i-kania”;(b) wahanie ó / o;(b) rozkład i zanik  nosowości.
3. Spółgłoski: (a) prepalatalne s’, z’, c’, ’ (w miejsce ś, ź, ć,  oraz sj, zj, cj, j ); (b)  miękkie l , zębowe ł; (c) opozycja h / χ ma warianty miękkie h’ / χ’ ; (d) inna repartycja  palatalności  grupach spółgłoskowych; (e) upraszczanie geminat; (e) sandhi zdaniowe typu białoruskiego u /  / v .
M o r f o l o g i a
1. Słowotwórstwo:  formanty apelatywne i onomastyczne, zapożyczone z litewskiego i białoruskiej lub powstałe przez kontaminację.
2. Rzeczownik: (a) zmiany rodzaju, tendencja do zaniku neutrum; brak  odrębnych form  męsko-osobowy; (b) inna repartycja końcówek;  ujednolicony pl.  nom. -i/-y.  
3. Zaimek: (a)  brak enklityk i form z n- (c) dzierżawcze ich-nyj, jej-ny; (d)  formacje na -en, -y, -ci.  
4. Czasownik: (a) 1.  pl. -m; rzadziej -mi; (b) iterativa na  -i/yw-ać; (c) mieszanie rodzajów i brak końcówek ruchomych w czasie przeszłym, (d) czas zaprzeszły   (e)  pleonastyczne  -by po że-by.
S k ł a d n i a
1. Odmienna  składnia przypadków i rekcja przyimków; częste dla + genetivus; brak  vocatiwu.  
2. Kongruencja  męskich form  czasownika w czasie przeszłym  z wszystkimi  rzeczownikami.
3 Tendencja do elipsy copuli, 3. os. jest  z podmiotem w pluralis.  
4. Konstrukcja dzierżawcza typu  (u)  mnie jest.  
5. Rozpowszechnienie konstrukcji z imiesłowowej w  różnych  funkcjach (także czasu zaprzeszłego).